متن درس

کتاب اسماء و صفات الهی

تبیین اسماء شهودیه و ناظر

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۸)

دیباچه

اسماء الحسنی، چونان آیینه‌ای زلال، جلوه‌های بی‌کران صفات الهی را در قالب اسامی متعالی بازنمایی می‌کنند. این اسامی، نه‌تنها بیانگر ذات و کمالات حق تعالی‌اند، بلکه در مسیر سلوک عرفانی، چونان چراغی فروزان، راه قرب به سوی حقیقت را روشن می‌سازند. در این نوشتار، با تمرکز بر اسماء «شهید»، «شاهد»، «شهود»، «مشهود» و «ناظر»، تبیینی جامع و نظام‌مند ارائه شده است که از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۴۸) برگرفته شده و با تحلیل‌های تفصیلی غنی گردیده است.

بخش نخست: جایگاه و اهمیت اسماء شهودیه

ماهیت و جامعیت اسماء شهودیه

اسماء «شهید»، «شاهد»، «شهود» و «مشهود»، از جمله اسماء ظهور حق‌اند که حضور عینی و بی‌واسطه خداوند را بر تمامی شئون هستی، اعم از ظاهر و باطن، متجلی می‌سازند. در میان این اسامی، «شهید» به دلیل اطلاق و جامعیت، جایگاهی ممتاز دارد و از «شاهد» و دیگر مشتقات آن برتر است. این صفت، در قرآن کریم با عبارتی چون إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (فصلت: ۵۳، : «خداوند بر هر چیز گواه است») به حضور مطلق و فراگیر خداوند اشاره دارد. «شهید»، چونان نوری فراگیر، تمامی زوایای هستی را در بر می‌گیرد و هیچ امری از دایره شهادت او خارج نمی‌ماند.

در مقایسه، «شاهد» که گاه بر غیر نیز اطلاق می‌شود، از حیث گستردگی و عظمت، در مرتبه‌ای پایین‌تر قرار دارد. این تفاوت، مانند تفاوت میان خورشید درخشان که همه‌چیز را روشن می‌کند و ستاره‌ای که تنها گوشه‌ای از آسمان را نور می‌افشاند، آشکار است. «شهید» به دلیل ذاتی بودن، حضور عینی و بی‌واسطه حق را در تمامی مراتب وجودی نشان می‌دهد و آثار عمیق‌تری در سلوک عرفانی بر جای می‌گذارد.

پیوند اسماء شهودیه با صدق و معرفت

بهره‌مندی از آثار اسماء شهودیه، مشروط به التزام به صدق در تمامی ابعاد وجودی سالک است. این صدق، شامل صدق در قول، عمل، فرایض، نوافل و حتی اجتناب از مکروهات و مباهات است. قرآن کریم در آیه وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا (یونس: ۶۱، : «و در هیچ کاری نباشی و هیچ [آیه‌ای] از قرآن تلاوت نکنی و هیچ عملی انجام ندهید مگر اینکه ما بر شما گواه باشیم») بر این حضور عینی تأکید دارد. این آیه، چونان آیینه‌ای، محضر دائمی حق را در برابر سالک قرار می‌دهد و او را به مراقبت در تمامی شئون دعوت می‌کند.

صدق، چونان کلیدی است که قفل‌های قلب را می‌گشاید و سالک را به ادراک حقایق و تمایزات اشیاء رهنمون می‌شود. ذکر اسماء شهودیه در ظرف صدق، قلب را از حجاب‌های نفسانی آزاد کرده و به سوی معرفت توحیدی هدایت می‌کند.

بخش دوم: آثار اسماء شهودیه در سلوک عرفانی

ادراک تمایزات اشیاء و معرفت حقایق

اسماء شهودیه، به‌ویژه «شهید»، در ادراک دقیق خصوصیات و تمایزات اشیاء نقشی بی‌بدیل دارند. سالک با ذکر این اسماء، توانایی می‌یابد تا نجوای موجودات، از جمادات تا حیوانات، انسان‌ها و ملائکه، را بشنود. این ادراک، فراتر از رویت ظاهری، به دریافت عمیق باطن اشیاء منجر می‌شود. برای مثال، سالکی که متلبس به این اسماء می‌شود، هنگام نظر به یک شیء، خصوصیات و تمایزات آن را به‌گونه‌ای می‌بیند که پیش‌تر از نظرش پنهان بود. این رویت، چونان گشوده‌شدن دریچه‌ای به سوی حقیقت، جزئیات بی‌شماری را در برابر چشمان سالک آشکار می‌سازد.

این اثر، در قرآن کریم با آیه أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (فصلت: ۵۳، : «آیا کافی نیست که پروردگارت بر هر چیز گواه است؟») تأیید می‌شود. این آیه، حضور فراگیر خداوند را در تمامی شئون هستی نشان می‌دهد و سالک را به تأمل در این حضور دعوت می‌کند.

تبدل حالات نفسانی و جلب رضایت

یکی از آثار برجسته اسماء شهودیه، توانایی آن‌ها در تبدل حالات نفسانی افراد و اشیاء است. این اسماء، چونان نسیمی که موانع را به‌آرامی کنار می‌زند، می‌توانند مخالفان را موافق سازند، موانع را رفع کنند و رضایت و رغبت را در دیگران ایجاد کنند. این اثر، در سلوک عرفانی، سالک را به سوی جلب قلوب و دفع خصومت‌ها هدایت می‌کند. برای مثال، زنی باردار که به ذکر این اسماء می‌پردازد، زمینه سعادت و صفاى باطن فرزند خود را فراهم می‌آورد، گویی بذر نورانیت را در وجود نطفه می‌کارد.

این خاصیت، مانند جریانی زلال است که قلب‌ها را از کدورت‌ها پاک می‌کند و هماهنگی با ظهورات الهی را در وجود سالک و دیگران تقویت می‌نماید. ذکر «یا شهید» یا «یا شاهد»، با ایجاد حس حضور در محضر حق، سالک را از نفاق و غفلت دور می‌سازد و او را به سوی صدق و مراقبت دعوت می‌کند.

بخش سوم: شرایط بهره‌مندی از اسماء شهودیه

فضای مناسب و شرایط ظاهری

بهره‌مندی از آثار اسماء شهودیه، نیازمند رعایت شرایط خاصی است که با ظرافت و نورانیت این اسماء همخوانی دارد. سالک باید در فضایی باز، با لباس سفید و نازک، در خلوت صبحگاهان یا شب، و به دور از شلوغی و موانع، به ذکر بپردازد. لباس ضخیم، سیاه یا کدر و فضای بسته، چونان حجاب‌هایی، مانع وصول به آثار این اسماء می‌شوند. این شرایط، مانند آماده‌سازی زمینی حاصلخیز برای کاشت بذر، زمینه را برای ظهور آثار معنوی فراهم می‌کنند.

خلوت و فضای باز، امکان تمرکز و دوری از کثرت را فراهم می‌آورند و سالک را به سوی شهود عینی و بی‌واسطه هدایت می‌کنند. این امر، مانند گشایش پنجره‌ای به سوی آسمان بی‌کران، قلب را برای دریافت نور الهی آماده می‌سازد.

التزام به صدق و مراقبت

شرط اساسی برای تأثیر اسماء شهودیه، التزام به صدق در تمامی شئون است. سالک باید در قول، عمل، فرایض، نوافل و حتی مباهات و مکروهات، صدق را رعایت کند. این التزام، مانند جلا دادن آیینه قلب، امکان انعکاس نور الهی را فراهم می‌آورد. بدون صدق، ذکر این اسماء ممکن است به جای هدایت، به گمراهی منجر شود، چنان‌که قرآن کریم در آیه شِفَاءٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا (اسراء: ۸۲، : «شفا برای مؤمنان است و برای ظالمان جز زیان نمی‌افزاید») هشدار می‌دهد. سالکی که نیت خیر ندارد، ممکن است با ذکر این اسماء به جای نورانیت، در خسران فرو رود.

بخش چهارم: نقش آیه اعظم شهاده در سلوک

عظمت و جایگاه آیه شهادت

آیه شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ (آل‌عمران: ۱۸، : «خدا گواهی داد که هیچ معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش [نیز گواهی دادند] درحالی‌که به عدالت پایدار است») به‌عنوان اعظم شهاده، جایگاهی بی‌نظیر در سلوک عرفانی دارد. این آیه، با سه فراز خود، راه قرب به حق را هموار می‌سازد. فراز نخست، شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ، گواهی خداوند به توحید است که قلب سالک را از شبهات و شکوک پاک می‌کند. فراز دوم، وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ، تأیید ملائکه و اولوالعلم را به این شهادت می‌افزاید. فراز سوم، قَائِمًا بِالْقِسْطِ، بر عدالت الهی در این شهادت تأکید دارد.

ذکر فراز نخست این آیه، چونان کلیدی زرین، درهای قرب الهی را می‌گشاید و سالک را از اضطرار نفسانی و شکوک رها می‌سازد. این ذکر، مانند نوری که تاریکی‌های قلب را می‌زداید، سالک را به سوی رویت حق و شهود افعالی، اسمائی و ذاتی هدایت می‌کند.

آثار ذکر آیه شهادت

ذکر آیه شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ، به‌ویژه در خلوت و با قوت قلب، سالک را به مراتب بالای قرب الهی می‌رساند. این ذکر، چونان پلی است که سالک را از عالم کثرت به وحدت رهنمون می‌شود. با استمرار در این ذکر، سالک به شهود افعالی در ابتدا، سپس شهود اسمائی و در نهایت شهود ذاتی نائل می‌گردد. این مسیر، مانند صعودی تدریجی به قله‌های معرفت، قلب را از حجاب‌های نفسانی آزاد می‌کند و به سوی وصول کامل هدایت می‌نماید.

بخش پنجم: تبیین اسم ناظر و جایگاه آن

ماهیت و معنای اسم ناظر

اسم «ناظر»، صفت فعلی خداوند است که در دو آیه از قرآن کریم ذکر شده است: ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ (یونس: ۱۴، : «سپس شما را جانشینان آنان در زمین قرار دادیم تا ببینیم چگونه عمل می‌کنید») و فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ (اعراف: ۱۲۹، : «تا ببینیم چگونه عمل می‌کنید»). «ناظر» به معنای رویت عمیق با بصر یا بصیرت است و به امتحان و ترقب الهی در اعمال بندگان اشاره دارد. این صفت، برخلاف «شهید» که ذاتی و مطلق است، از صفات فعلی حق محسوب می‌شود و ظهورش تدریجی است.

«ناظر»، مانند نگهبانی که با دقت اعمال را زیر نظر دارد، به نظارت الهی بر بندگان دلالت دارد. این نظارت، چونان نوری که در تاریکی عمل می‌تابد، بندگان را به مراقبت و تامل در رفتارشان دعوت می‌کند.

تفاوت ناظر با اسماء شهودیه

«ناظر» از نظر قوت و جامعیت، در مرتبه‌ای پایین‌تر از اسماء شهودیه قرار دارد. «شهید» و «شاهد» به دلیل ذاتی بودن، حضور عینی و بی‌واسطه خداوند را در تمامی شئون هستی نشان می‌دهند، درحالی‌که «ناظر» به رویت تدریجی و امتحان بندگان محدود است. این تفاوت، مانند تفاوت میان دیدبانی که تمامی عالم را در بر می‌گیرد و نگهبانی که تنها بخشی از آن را زیر نظر دارد، آشکار است. آیات مربوط به «ناظر» (یونس: ۱۴ و اعراف: ۱۲۹) بر امتحان الهی تأکید دارند، درحالی‌که آیه إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (فصلت: ۵۳) به حضور مطلق اشاره دارد.

معنای ناظر بر اساس مفردات راغب

راغب اصفهانی «ناظر» را به معنای به‌کارانداختن بصر و بصیرت برای ادراک و رویت عمیق یک شیء تعریف می‌کند. این رویت، می‌تواند مادی باشد، مانند آیه أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ (غاشیه: ۱۷، : «آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده است؟») یا معنوی، مانند يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ (نبأ: ۴۰، : «روزی که انسان به آنچه پیش فرستاده می‌نگرد»). معنای اصلی «ناظر»، رویت عمیق است که شامل تامل، احسان، انتظار و مهلت می‌شود، اما این معانی، لوازم و مشتقات رویت عمیق‌اند.

«ناظر»، مانند چشمی است که با دقت به جزئیات می‌نگرد و از هرگونه غفلت و سطحی‌نگری به دور است. این صفت، سالک را به تامل و مراقبت در اعمال دعوت می‌کند و او را از غفلت بازمی‌دارد.

آثار ذکر یا ناظر در سلوک

ذکر «یا ناظر»، اگرچه به اندازه اسماء شهودیه قوت و اطلاق ندارد، سالک را به تامل و رویت عمیق در اعمال و اشیاء هدایت می‌کند. این ذکر، با ایجاد حس نظارت الهی، سالک را به دقت در رفتار و دوری از غفلت سوق می‌دهد. «ناظر»، چونان نگهبانی که اعمال را زیر نظر دارد، قلب سالک را از غفلت و نفاق پاک می‌کند و او را به سوی مراقبت و صدق دعوت می‌نماید. این اثر، مانند نوری است که در تاریکی غفلت می‌تابد و مسیر معرفت را روشن می‌سازد.

بخش ششم: آثار عرفانی و عملی اسماء شهودیه و ناظر

شهود نجوای موجودات

یکی از آثار برجسته اسماء شهودیه، توانایی سالک در شنیدن نجوای موجودات است. سالکی که متلبس به این اسماء می‌شود، با گوش جان، صداهای آسمانی و نجوای موجودات، از جمادات تا ملائکه، را می‌شنود. این اثر، مانند گشایش دریچه‌ای به سوی عالم غیب، سالک را به دریافت حقایق پنهان هدایت می‌کند. برای مثال، صداهایی که از او دورند، به او نزدیک می‌شوند و موانع نزدیک، از او دور می‌گردند. این شهود، مانند نسیمی است که پرده‌های غفلت را کنار می‌زند و قلب را به سوی حقیقت می‌گشاید.

تأثیر در زنان باردار و سعادت فرزند

ذکر اسماء شهودیه برای زنان باردار، زمینه‌ساز سعادت و صفاى باطن فرزند می‌شود. این اثر، مانند کاشت بذری نورانی در وجود نطفه است که میوه‌ای از سعادت و پاکی به بار می‌آورد. این ذکر، با نفوذ در باطن، استعدادهای معنوی فرزند را شکوفا می‌کند و او را به سوی صلاح و نورانیت هدایت می‌نماید.

جمع‌بندی

اسماء «شهید»، «شاهد»، «شهود»، «مشهود» و «ناظر»، به‌عنوان صفاتی بنیادین، نقش محوری در معرفت توحیدی و سلوک عرفانی ایفا می‌کنند. «شهید» با تأکید بر حضور عینی و بی‌واسطه، عالم را محضر حق معرفی می‌کند و سالک را به ادراک تمایزات اشیاء و شنیدن نجوای موجودات هدایت می‌نماید. «ناظر»، به‌عنوان صفت فعلی، به رویت عمیق و امتحان الهی اشاره دارد و مکمل اسماء شهودیه است. آیه اعظم شهاده (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ) و آیات مربوط به «ناظر»، چونان گوهرهایی درخشان، راه قرب الهی را روشن می‌سازند. ذکر این اسماء، با رعایت شرایط صدق و خلوت، قلب را از شبهات پاک کرده و به سوی شهود افعالی، اسمائی و ذاتی هدایت می‌کند. این اسماء، مانند چراغ‌هایی در مسیر سلوک، سالک را به سوی معرفت و قرب بی‌واسطه حق تعالی رهنمون می‌شوند.