متن درس
تحلیل حکمت در اسماء الحسنی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۵۷)
دیباچه
حکمت، چونان گوهری تابناک در میان اسماء الحسنی، درخششی ربوبی دارد که قلب سالک را به سوی معرفت حق و عمل خیر رهنمون می‌سازد. این مفهوم، که در قرآن کریم با عظمتی بی‌مانند توصیف شده، نه تنها از تاملات فلسفی و عرفان نظری متمایز است، بلکه چونان چشمه‌ای زلال از دل ایمان و یقین می‌جوشد و با استحکام عقیده و عمل، راه سلوک عرفانی را هموار می‌کند.
بخش نخست: چیستی حکمت در قرآن کریم
تعریف قرآنی حکمت
حکمت، در قرآن کریم، چونان نوری الهی تعریف شده که یقین قلبی به حق و عملی استوار بر خیر و ثواب را در خود جمع کرده است. این معرفت، که از ماده «ح‌ک‌م» برآمده، با استحکام عقیده و عمل، از هرگونه شک، جهل، و اضطراب مبراست. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا [مطلب حذف شد] : «هرکس حکمت یابد، خیر فراوان یافته است»)
این آیه، حکمت را موهبتی الهی معرفی می‌کند که خیر کثیر را به ارمغان می‌آورد. حکمت، فراتر از دانش نظری، معرفتی قلبی است که سالک را از تزلزل و هوس نفسانی دور ساخته و به بصیرت ربوبی رهنمون می‌سازد.
درنگ: حکمت، یقین قلبی به حق و عملی خیر است که با استحکام عقیده و دوری از شک و اضطراب، سالک را به معرفت ربوبی هدایت می‌کند.
تمایز حکمت از فلسفه
حکمت، برخلاف فلسفه که در کنکاش عقلانی و شک‌محور مباحث وجودی ریشه دارد، معرفتی قلبی و ربوبی است که شالوده آن بر یقین استوار است. فیلسوف، با شک آغاز می‌کند و در پی اثبات وجود یا عدم است، اما حکیم، با یقین قلبی، به رویت حق می‌رسد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
يُعَلِّمُهُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ [مطلب حذف شد] : «او کتاب و حکمت و تورات و انجیل را به او می‌آموزد»)
این آیه، حکمت را در کنار متون آسمانی قرار داده و آن را از جنس معارف انبیا معرفی می‌کند، نه از جنس تاملات شک‌محور فلسفی. حکمت، چونان چشمه‌ای از معرفت الهی، از قلب سلیم سرچشمه می‌گیرد و با استحکام، سالک را از ظلمات شک به نور یقین رهنمون می‌سازد.
پیوند حکمت با عرفان عملی
حکمت، به عرفان عملی نزدیک‌تر است تا عرفان نظری، زیرا هر دو بر معرفت قلبی و ربوبی تأکید دارند. عرفان نظری، با ظرایف ذهنی و چاشنی وحدت، به تاملات فلسفی گرایش دارد، اما حکمت، چونان جویباری زلال، از قلب سلیم جوشیده و با یقین و استحکام، راه سلوک را روشن می‌سازد. این نزدیکی، در تأکید بر عمل خیر و دوری از هوس‌های نفسانی نمایان می‌شود، که حکمت را از تاملات صرفاً ذهنی متمایز می‌سازد.
درنگ: حکمت، به عرفان عملی نزدیک‌تر است، زیرا هر دو بر معرفت قلبی و استحکام در عمل خیر تأکید دارند، برخلاف عرفان نظری که به ظرایف ذهنی وابسته است.
بخش دوم: ویژگی‌ها و آثار حکمت
حکمت، موهبتی الهی
حکمت، موهبتی است که تنها از جانب خداوند به هرکس که اراده کند عطا می‌شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ [مطلب حذف شد] : «حکمت را به هرکس بخواهد عطا می‌کند»)
فعل مجهول «يُؤْتَى» در این آیه، نشان‌دهنده آن است که معطی حکمت تنها خداوند است و این موهبت، اكتسابی نیست. برخلاف فلسفه که با تلاش عقلانی کسب می‌شود، حکمت به قلب سلیم و آمادگی عرفانی سالک وابسته است. این موهبت، چونان بارانی الهی، بر زمین پاک قلب سلیم فرو می‌ریزد و آن را از معرفت ربوبی سیراب می‌سازد.
صاحبان حکمت: انبیا و اولیای مخلصین
صاحبان حکمت، انبیا و اولیای مخلصین‌اند که با یقین و استحکام، به معرفت ربوبی دست یافته‌اند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ [مطلب حذف شد] : «به لقمان حکمت دادیم»)
لقمان، به‌عنوان نمونه‌ای برجسته از حکیم، با شکر، تقوا، و عمل خیر، الگویی عملی برای وصول به حکمت ارائه می‌دهد. این آیه، حکمت را به‌عنوان موهبتی الهی معرفی می‌کند که با عمل صالح و استحکام عقیده پیوند خورده است.
درنگ: حکمت، موهبتی الهی است که به انبیا و اولیای مخلصین عطا شده و با شکر، تقوا، و عمل خیر همراه است.
آثار و خصوصیات حکمت
حکمت، چونان آفتابی درخشان، بصیرت قلبی، دوری از امیال نفسانی، استحکام عقیده و عمل، و فقدان جهل، هوس، و اضطراب را به همراه دارد. حکیم، با یقین قلبی، از تزلزل و شک مبراست و اعمالش خیر و ثواب است. سوره لقمان، حکمت را در شکر، تقوا، صبر، و اعتدال متجلی می‌سازد:
وَاقْصِدْ فِي [مطلب حذف شد] : «در راه‌رفتنت میانه‌رو باش»)
این آیه، اعتدال را به‌عنوان یکی از جلوه‌های حکمت معرفی می‌کند که حکیم را از افراط و تفریط بازمی‌دارد.
بخش سوم: حکمت و قلب سلیم
نقش قلب در حکمت
حکمت، معرفتی قلبی است که با قلب سلیم و متبدل سازگار است، نه صرفاً تاملات عقلانی. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ [مطلب حذف شد] : «آنان قلب‌هایی دارند که با آن نمی‌فهمند»)
قلب، برخلاف عقل که محاسبه‌گر است، محل تبدلات ربوبی و معراج معنوی است. حکمت، با استحکام در قلب متبدل، سالک را به رویت حق می‌رساند. قلب سلیم، چونان آیینه‌ای صیقلی، آماده دریافت نور حکمت الهی است و از هرگونه زنگار نفسانی پاکیزه شده است.
درنگ: حکمت، معرفتی قلبی است که در قلب سلیم و متبدل ظهور می‌یابد و سالک را از تاملات صرف عقلانی به سوی رویت ربوبی هدایت می‌کند.
شرایط وصول به حکمت
وصول به حکمت، نیازمند اخلاص، قلب سلیم، تقوا، و آمادگی عرفانی است. روایت «مَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعِينَ صَبَاحًا» نشان می‌دهد که اخلاص چهل‌روزه، قلب را برای دریافت حکمت آماده می‌سازد. سالک باید از شک، هوس، و طمع، حتی طمع به حکمت، دوری جوید تا در مسیر اراده الهی قرار گیرد.
بخش چهارم: حکمت در دعوت ربوبی
نقش حکمت در دعوت به سوی خدا
حکمت، در دعوت به راه خدا، بر موعظه حسنه و جدال احسن مقدم است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ [مطلب حذف شد] : «با حکمت به راه پروردگارت دعوت کن»)
حکمت، به دلیل یقین و استحکام، در رأس روش‌های دعوت قرار دارد و ویژه کسانی است که ظرفیت پذیرش معارف ربوبی را دارند. این دعوت، فراتر از برهان عقلانی، رویت قلبی را منتقل می‌کند و چونان مشعلی فروزان، راه هدایت را روشن می‌سازد.
درنگ: حکمت، در دعوت به راه خدا، به دلیل یقین و استحکام، بر موعظه حسنه و جدال احسن مقدم است و رویت قلبی را منتقل می‌کند.
لقمان: الگوی حکمت
لقمان، به‌عنوان نمونه‌ای برجسته از حکیم، با شکر، تقوا، صبر، و اعتدال، الگویی عملی برای وصول به حکمت ارائه می‌دهد. سوره لقمان، چونان منشوری از حکمت، اصول اخلاقی و ربوبی را معرفی می‌کند:
وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ [مطلب حذف شد] : «به لقمان حکمت دادیم که شکر خدا را به‌جا آور»)
این سوره، شکر، نماز، امر به معروف، صبر، و اعتدال را به‌عنوان حقوق بشر حقیقی معرفی می‌کند که فراتر از تاملات فلسفی است و راه سلوک عرفانی را هموار می‌سازد.
جمع‌بندی
حکمت، چونان گوهری الهی در میان اسماء الحسنی، یقین قلبی به حق و عملی استوار بر خیر را در خود جمع کرده است. این موهبت، که ویژه انبیا و اولیای مخلصین است، با فلسفه و عرفان نظری متمایز بوده و در قلب سلیم و با اخلاص ظهور می‌یابد. سوره لقمان، چونان منشوری تابناک، الگویی عملی از حکمت ارائه می‌دهد که شکر، تقوا، و اعتدال را به‌عنوان راه وصول به آن معرفی می‌کند. سالک برای بهره‌مندی از حکمت، باید با قلب سلیم و دوری از طمع، خود را در مسیر اراده الهی قرار دهد. این نوشتار، با تحلیل قرآنی و عرفانی، راهنمای جامعی برای فهم حکمت و سلوک به سوی آن ارائه کرده است.
با نظارت صادق خادمی