جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، به تبیین مبانی نظری و قرآنی اسم قريب پرداخت. قرب، به مادی و معنوی (حقی و خلقی) تقسیم می‌شود؛ قرب حقی، ذاتی و دائمی، و قرب خلقی، امکانی و مشروط است. آیات قرآنی، به‌ویژه آیه بقره: ۱۸۶، با ویژگی‌های مفهومی، مصداقی، لطفی و اطلاقی، اوج حضور الهی را متجلی می‌سازند. آیه غافر: ۶۰، این حضور را با دعوت به دعا و وعده اجابت تفصیل می‌دهد. این مبانی، چونان پایه‌های استوار، زمینه را برای تحلیل عمیق‌تر قرب در خالق و مخلوق فراهم می‌کنند.

بخش دوم: قرب در خالق و مخلوق

وحدت مفهوم و تفاوت مصداق

مفهوم قرب، به معنای نزدیکی در برابر دوری، در خالق و مخلوق یکسان است، اما مصداق آن به دلیل تفاوت در کمال و نقص، متمایز می‌گردد. قرب حقی، که صفت خداوند است، حضوری ذاتی، واجب، دائمی و بی‌نیاز از شرط یا واسطه است. این قرب، چونان نوری که همه هستی را فرا می‌گیرد، هیچ خلأ یا غفلتی را برنمی‌تابد. اما قرب خلقی، که به بنده نسبت داده می‌شود، امکانی، تدريجی و مشروط به استعداد، عبودیت و نفی صفات رذیله است. این قرب، مانند سایه‌ای است که به نور خورشید وابسته است و تنها با رفع موانع خلقی، به کمال می‌رسد.

ویژگی‌های قرب حقی

قرب حقی، چونان حضور خورشید در آسمان، همه هستی را در بر می‌گیرد و هیچ موجودی از آن محروم نیست. این قرب، نه برای نظارت یا کنترل، بلکه حضوری لطفی است که خلق را حفظ و هدایت می‌کند. آیه وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ (بقره: ۱۸۶)، این حضور را چنان نزدیک می‌داند که حتی پیامبر واسطه آن نیست؛ خداوند خود، بی‌واسطه، دعای بندگان را اجابت می‌کند. آیه وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ (ق: ۱۶)، با تمثیل رگ گردن، این قرب را از حیات ظاهری انسان نیز نزدیک‌تر می‌داند، چنان‌که حیات خلق، به حقیقت، به قرب الهی وابسته است.

مراتب قرب خلقی

قرب خلقی، چونان سفری است که سالک در آن، با نفی صفات رذیله، فناء و عبودیت، به سوی حق گام برمی‌دارد. این قرب، مراتب و شرایطی دارد:

• نفی صفات رذیله: رفع استکبار، انانیت و رذائل اخلاقی، شرط اولیه قرب است.
• فناء و عبودیت: رسیدن به مقام «کَأَنَّكَ تَرَاهُ» (عبادت با احساس حضور حق) یا دست‌کم «فَإِنَّهُ يَرَاكَ» (آگاهی از نظارت حق).
• مراتب قرب: قرب نوافل، که با اختیار و انانیت همراه است، و قرب فرائض، که الزامی و عاری از انانیت است.

آیه وَنَادَيْنَاهُ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ الْأَيْمَنِ [مطلب حذف شد] : «و او را از جانب راست طور ندا دادیم و او را به مقام قرب و نجوای خود نزدیک کردیم»)، قرب خلقی حضرت موسی (ع) را وصولی و تدريجی نشان می‌دهد.