بخش دوم: نقد دیدگاه‌های فلسفی درباره جعل

ریشه‌های تقلیدی در فلسفه اسلامی

در فلسفه اسلامی، جعل به‌عنوان امری مسلم فرض شده و بحث‌هایی درباره مجعول بودن وجود، ماهیت یا اتصاف مطرح گردیده است. این دیدگاه، که از ابن‌سینا آغاز شده و توسط فلاسفه‌ای چون خواجه نصیرالدین طوسی، شیخ اشراق، و ملاصدرا دنبال شده، به‌دلیل فقدان ریشه قرآنی مورد نقد قرار می‌گیرد. فلاسفه، به‌جای رجوع به قرآن کریم، به تکرار آرای پیشینیان پرداخته‌اند، گویی که در باغی کهن، به‌جای کاشت نهال‌های نو، تنها شاخه‌های پیشین را هرس کرده‌اند. این تقلید، فلسفه اسلامی را از پویایی علمی دور ساخته و جعل را به بحثی خرافی و بی‌اساس بدل کرده است.

تحلیل دیدگاه اشراقیون

اشراقیون، با تأکید بر اصالت‌الماهیت، جعل را به ماهیت نسبت داده و وجود و اتصاف را مفاهیمی ذهنی و انتزاعی دانسته‌اند. شیخ اشراق استدلال می‌کند که ماهیت، به‌عنوان حقیقت اصلی، مجعول است، زیرا وجود و اتصاف، صرفاً انتزاعات ذهنی هستند. این دیدگاه، که ماهیت را پیش از جعل، فاقد هرگونه هستی می‌داند، با معنای قرآنی جعل ناسازگار است. جعل در قرآن کریم، به اعطای خصوصیات ثانوی مانند خلافت یا معیشت اشاره دارد و نه به ایجاد ماهیت یا وجود اولیه. این ناسازگاری، ضرورت بازنگری در آرای اشراقی را با محوریت قرآن کریم آشکار می‌سازد.

بررسی منظومه حاجی سبزواری

حاجی سبزواری در منظومه، جعل را به دو نوع بسیط و مرکب تقسیم کرده و وجود را به‌عنوان مجعول اصلی معرفی می‌نماید. وی استدلال می‌کند که اگر ماهیت مجعول باشد، عالم به‌صورت اعتباری خواهد شد، که این امر با حقیقت وجود سازگار نیست. او جعل را در چارچوب فلسفه مشاء بررسی کرده و وجود را مجعول بالذات و ماهیت را مجعول بالعرض می‌شمارد. با این حال، این دیدگاه نیز از منظر قرآنی مورد نقد است، زیرا جعل در قرآن کریم به آثار و خصوصیات اشیاء اشاره دارد و نه به وجود یا ماهیت آن‌ها. گویی حاجی سبزواری، در دریای فلسفه، به‌جای جستجوی گوهر قرآنی، به صید آرای پیشینیان بسنده کرده است.

بخش سوم: جعل و ظهورات الهی

مخلوقات به‌مثابه ظهورات الهی

تمامی مخلوقات، ظهورات الهی هستند که در ظرف وجود و ظهور حق تعالی قرار دارند. این ظهورات، نیازی به جعل به‌معنای ایجاد اولیه ندارند، زیرا جعل به امور قابل تخلق و اختلال مربوط است. مخلوقات، به‌سان سایه‌هایی هستند که از نور حق پدید آمده‌اند و جعل، به اعطای ویژگی‌های خاص به این سایه‌ها محدود می‌شود. این دیدگاه، با تأکید بر توحید و وحدت وجود، جعل را به‌عنوان صفتی از اسماء الحسنی معرفی می‌کند که به اعطای خصوصیات ثانوی به مخلوقات اشاره دارد.

نقد ازلی بودن ماهیت

فلاسفه، برای جلوگیری از ازلی شدن ماهیت، جعل را به آن نسبت داده‌اند. اما ازلی بودن مخلوقات به‌عنوان ظهورات الهی، نه‌تنها به توحید لطمه‌ای وارد نمی‌کند، بلکه با وحدت وجود سازگار است. مخلوقات، در ظرف ظهور حق تعالی، ازلیتی ظهوری دارند که به معنای فقر و نیاز دائمی به حق است. این ازلیت، گویی رودی است که از سرچشمه ازلی حق جاری شده، اما هرگز از سرچشمه خود بی‌نیاز نیست. جعل، به‌عنوان اعطای خصوصیات، نیازی به رفع این ازلیت ندارد و در چارچوب آثار ثانوی معنا می‌یابد.

بخش چهارم: کاربرد جعل در قرآن کریم

جعل در آیات قرآنی

آیات متعددی در قرآن کریم، کاربرد جعل را در اعطای خصوصیات ثانوی نشان می‌دهند. به‌عنوان مثال، در آیه وَجَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ [مطلب حذف شد] : «و پیش رویشان سدی و پشت سرشان سدی قرار دادیم»)، جعل به ایجاد سد و مانع اشاره دارد که خصوصیتی مقطعی و ثانوی است. این سد، گویی دیواری است که به حکمت الهی برای هدایت یا جلوگیری از انحراف بنا شده است. این آیه، نمونه‌ای روشن از کاربرد جعل در اعطای ویژگی‌های خاص در شرایط زمانی و مکانی معین است.