متن درس
کتاب اسماء و صفات الهی: تحلیل و تبیین اسم منفق
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۷۳)
دیباچه
در منظومه معارف الهی، اسماء و صفات خداوند چونان ستارگانی درخشان، راهنمای سالکان و پژوهشگران در مسیر فهم حقیقت‌اند. اسم «منفق»، به‌عنوان یکی از اسماء فعلی و نازله الهی، در قرآن کریم تنها یک‌بار در آیه‌ای از سوره مائده (آیه ۶۴) ظهور یافته و در فضایی احتجاجی و تقابلی با ادعای یهود درباره محدودیت قدرت الهی نازل شده است. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تحلیل و تبیین عمیق این اسم الهی پرداخته است.
بخش نخست: ماهیت و جایگاه اسم منفق در نظام اسماء الهی
تعریف و ویژگی‌های اسم منفق
اسم «منفق» از جمله اسماء فعلی و نازله الهی است که برخلاف اسماء عالی، مانند «صمد»، از عظمت ذاتی برخوردار نیست و بیشتر در ظرف خلقی و تقابلی ظهور می‌یابد. این اسم، در پاسخ به ادعای یهود در آیه ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ﴾ (مائده: ۶۴) نازل شده و به انفاق آزاد الهی اشاره دارد. نزول این اسم در فضایی احتجاجی، نشان‌دهنده ماهیت غیرابتدایی و تقابلی آن است که در مقابل ادعای محدودیت قدرت الهی (ید مغلوله) قرار گرفته است.
| درنگ: اسم «منفق» صفتی خلقی و نازله است که در مقابل ادعای یهود مبنی بر محدودیت قدرت الهی نازل شده و از عظمت ذاتی اسماء عالی مانند «صمد» برخوردار نیست. |
در فلسفه اسماء و صفات، تمایز میان اسماء عالی و نازله از منظر عرفان نظری قابل تأمل است. اسماء عالی، چونان قله‌های رفیع، به ذات الهی اشاره دارند، در حالی که اسماء نازله، مانند رودی که به سوی خلق جاری می‌شود، در ظرف احتجاج و تقابل ظهور می‌یابند. «منفق» در این چارچوب، صفتی است که در مقابل خصم و در راستای دفاع از اقتدار الهی به کار رفته است.
حضور تک‌بار منفق در قرآن کریم
اسم «منفق» تنها یک‌بار در قرآن کریم، در آیه ﴿بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ﴾ (مائده: ۶۴) ذکر شده است. این کمیابی، برخلاف اسم «صمد» که یک‌بار ذکر شدنش نشانه عظمت است، به دلیل نزول و ماهیت خلقی این اسم است. حضور «منفق» در ظرف احتجاج با یهود، نشان‌دهنده نقش آن در رد ادعای محدودیت قدرت الهی است.
| درنگ: کمیابی «منفق» در قرآن کریم به دلیل ماهیت نازله و خلقی آن است، نه عظمت ذاتی، و در ظرف مقابله با یهود ظهور یافته است. |
این حضور تک‌بار، چونان جرقه‌ای در تاریکی عناد یهود، روشنگر وسعت و آزادی انفاق الهی است. قرآن کریم، با این بیان، نه‌تنها ادعای یهود را رد می‌کند، بلکه با تأکید بر دو دست مبسوط الهی، اقتدار بی‌حد خداوند را به نمایش می‌گذارد.
بخش دوم: تحلیل قرآنی و کلامی اسم منفق
مقابله با ادعای یهود
یهود با ادعای ﴿يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ﴾، قدرت الهی را محدود و ناقص پنداشتند و با این سخن، به‌نوعی جبرگرایی و نفی اختیار الهی اشاره کردند. قرآن کریم، در پاسخ، با عبارات ﴿غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا﴾ و ﴿بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ﴾، این ادعا را رد کرده و با تأکید بر دو دست مبسوط و انفاق آزاد (يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ)، وسعت و آزادی قدرت الهی را اثبات می‌کند.
| درنگ: ادعای یهود مبنی بر تک‌دستی و بسته بودن دست خدا، به نقص و جبر اشاره دارد، اما قرآن کریم با تأکید بر دو دست مبسوط و انفاق آزاد، اقتدار و وسعت الهی را اثبات می‌کند. |
این مقابله، چونان شمشیری برنده بر پیکر عناد یهود فرود آمده و با لعن و نفرین، شدت واکنش الهی به این ادعا را نشان می‌دهد. ساختار بلاغی آیه، که لعن را پیش از استدلال قرار داده، نشان‌دهنده خشم الهی از این کلام و اهمیت دفاع از اقتدار ذاتی خداوند است.
ویژگی‌های بلاغی و احتجاجی آیه مائده
آیه ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ ۘ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا ۘ بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ﴾ در فضایی احتجاجی و با لحنی تند و استدلالی نازل شده است. لعن و نفرین پیش از استدلال، نشان‌دهنده شدت عناد یهود و اهمیت موضوع برای خداوند است. عبارت يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ، چونان کلیدی زرین، درهای وسعت و آزادی انفاق الهی را می‌گشاید.
| درنگ: ساختار بلاغی آیه مائده: ۶۴، با لعن پیش از استدلال، شدت واکنش الهی به انکار صفاتش را نشان می‌دهد و «ینفق کیف یشاء» بر آزادی و وسعت انفاق الهی تأکید دارد. |
این آیه، مانند آیینه‌ای شفاف، حقیقت اقتدار الهی را در برابر تاریکی عناد یهود منعکس می‌کند. لعن و نفرین، چونان صاعقه‌ای بر سر مدعیان فرود می‌آید و استدلال قرآنی، راه را برای فهم حقیقت هموار می‌سازد.
بخش سوم: تحلیل لغوی و معنایی ماده نفق
دوگانگی معنا در ماده نفق
ماده «نفق» در قرآن کریم دو معنای به‌ظاهر متضاد را دربرمی‌گیرد: «انفاق» به معنای خروج و صرف مال، که ممدوح است، و «نفاق» به معنای پنهان‌کاری و کفر باطنی، که مذموم است. انفاق، با ۷۴ مورد (مانند ﴿مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، بقره: ۳)، به خیر و نیکی اشاره دارد، در حالی که نفاق، با ۳۸ مورد (مانند ﴿جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ﴾، نساء: ۱۴۰)، به شر و کفر باطنی دلالت می‌کند.
| درنگ: ماده «نفق» دو معنای خروج (انفاق) و پنهان‌کاری (نفاق) را دربرمی‌گیرد، که ۷۴ مورد ممدوح (انفاق) و ۳۸ مورد مذموم (نفاق) در قرآن کریم دارد. |
این دوگانگی، چونان دو شاخه از یک ریشه، از ماده «نفق» سرچشمه می‌گیرد. در کتب لغوی، مانند مقاییس اللغه و مصباح المنیر، «نفق» به معنای خروج و نفاد (مانند اتمام مال یا مرگ حیوان) و نیز پنهان‌کاری و نقب زدن (مانند سوراخ کردن زمین برای اختفا) تعریف شده است. این دو معنا، در عین تفاوت ظاهری، در مفهوم خروج و پنهان شدن اشتراک دارند.
معنای لغوی نفق
ماده «نفق» دو معنای اصلی دارد: نخست، خروج و نفاد، مانند مرگ حیوان (نَفَقَتِ الدَّابَةُ نَفَقًا) یا اتمام مال (نَفَقَتِ الدَّرَاهِمُ)؛ دوم، پنهان‌کاری و نقب زدن، مانند سوراخ کردن زمین برای اختفا. مثال یربوع (موش صحرایی) که دو خانه دارد (قاصعا و نافقا)، به‌زیبایی این دوگانگی را نشان می‌دهد. یربوع، با خانه ظاهری (قاصعا) و خانه پنهانی (نافقا)، نمادی از رفتار منافق است که در ظاهر ایمان دارد و در باطن کفر پنهان می‌کند.
| درنگ: معنای لغوی «نفق» شامل خروج (نفاد مال یا مرگ) و پنهان‌کاری (نقب زدن) است، و مثال یربوع به‌زیبایی رفتار منافق را نشان می‌دهد. |
این تشبیه، چونان نقشی بر سنگ، رفتار منافق را در برابر دیدگان قرار می‌دهد. یربوع، با دو خانه‌اش، مانند منافقی است که در جبهه حق می‌ماند، اما در خطر به خانه پنهانی خود (نافقا) پناه می‌برد.
بخش چهارم: روان‌شناسی و جامعه‌شناسی نفاق
روان‌شناسی منافق در قرآن کریم
منافقان در قرآن کریم، مانند ﴿الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ﴾ (تحریم: ۹)، به‌عنوان افرادی ترسو، بزدل و دارای ظاهر و باطن متضاد توصیف شده‌اند. تشبیه منافق به یربوع، که با دو خانه (ظاهری و پنهانی) رفتار دوگانه خود را نشان می‌دهد، این ویژگی را به‌خوبی نمایان می‌سازد. منافق، در جبهه حق می‌ماند، اما در هنگام خطر، به خانه پنهانی خود فرار می‌کند.
| درنگ: منافقان در قرآن کریم به‌عنوان افرادی ترسو و دوگانه توصیف شده‌اند که رفتارشان با مثال یربوع (دارای دو خانه ظاهری و پنهانی) نشان داده می‌شود. |
این توصیف، چونان آینه‌ای، حقیقت باطن منافق را آشکار می‌کند. رفتار دوگانه منافق، مانند بازیگری است که در صحنه حق ظاهر می‌شود، اما در پشت پرده، به سوی کفر می‌گریزد.
نفاق و جنسیت در قرآن کریم
قرآن کریم پنج بار از «منافقات» (زنان منافق) نام برده، مانند ﴿الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ﴾، اما تنها یک‌بار از «کافرات» یاد کرده و آن را مذمت نکرده است. حضور پررنگ «منافقات» (در ۳۷ مورد نفاق) در مقایسه با «کافرات» (یک مورد بدون مذمت) نشان‌دهنده ارتباط قوی‌تر زنان با نفاق در فرهنگ قرآنی است. این امر، به ویژگی‌هایی مانند خودنمایی و ضعف روانی نسبت داده شده که نیازمند بررسی‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی عمیق‌تر است.
| درنگ: حضور پررنگ «منافقات» در قرآن کریم در مقایسه با «کافرات» نشان‌دهنده ارتباط قوی‌تر زنان با نفاق است که نیازمند بررسی روان‌شناختی و جامعه‌شناختی است. |
این تفاوت، مانند دو شاخه از یک درخت، نشان‌دهنده پیچیدگی رفتار انسانی در ظرف نفاق است. زنان، در فرهنگ قرآنی، به دلیل ویژگی‌های روان‌شناختی خاص، بیشتر در معرض نفاق قرار گرفته‌اند، که این موضوع به تحلیل‌های عمیق‌تر در حوزه روان‌شناسی دینی دعوت می‌کند.
بخش پنجم: تمایز منفق از سایر اسماء انفاقی
مقایسه منفق با محسن، معطی و جواد
اسم «منفق» برخلاف اسماء عالی مانند «محسن»، «معطی» یا «جواد»، صفتی خلقی و نازل است و به دلیل ارتباط با ماده «نفق» (که نفاق را نیز دربرمی‌گیرد)، از کمال علوی برخوردار نیست. این اسم، در ظرف احتجاج و مقابله ظهور یافته و با انفاق خلقی (خروج مال) مرتبط است، نه با احسان یا عطای الهی در معنای عالی.
| درنگ: «منفق» برخلاف «محسن»، «معطی» و «جواد»، صفتی خلقی و نازل است و به دلیل ارتباط با ماده «نفق»، از کمال علوی برخوردار نیست. |
این تمایز، مانند تفاوت میان نور خورشید و بازتاب آن بر سطح آب، نشان‌دهنده مراتب مختلف صفات الهی است. «منفق» در مقایسه با اسماء جمالی و علوی، چونان سایه‌ای در برابر نور ذاتی آن‌هاست.
بخش ششم: آثار علمی و عملی اسم منفق
آثار علمی و عملی ماده نفق
فهم اسم «منفق» و ماده «نفق» (انفاق و نفاق) دارای آثار علمی در حوزه‌های فلسفی، روان‌شناختی و لغوی، و آثار عملی در اجتناب از نفاق و احتیاط در انفاق است. بررسی رابطه انفاق و نفاق، تحلیل نقش جنسیت در نفاق، و کاوش معنای لغوی «نفق»، به درک عمیق‌تر قرآن کریم و اصلاح رفتار کمک می‌کند.
| درنگ: فهم «منفق» و ماده «نفق» آثار علمی (فلسفی، روان‌شناختی، لغوی) و عملی (اجتناب از نفاق و احتیاط در انفاق) دارد و به درک عمیق‌تر قرآن کریم کمک می‌کند. |
این آثار، مانند بذرهایی هستند که در زمین معرفت کاشته شده و میوه‌های علم و عمل را به بار می‌آورند. پژوهش در این حوزه، راه را برای اصلاح رفتار فردی و اجتماعی هموار می‌سازد.
جمع‌بندی
اسم «منفق»، به‌عنوان صفتی فعلی و نازله، تنها یک‌بار در آیه ﴿يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ﴾ (مائده: ۶۴) در ظرف احتجاج با یهود ظهور یافته و به انفاق آزاد الهی در برابر ادعای محدودیت قدرت خداوند اشاره دارد. این اسم، برخلاف صمد، از عظمت ذاتی برخوردار نیست و صفتی خلقی و تقابلی است. ماده «نفق» دو معنای خروج (انفاق) و پنهان‌کاری (نفاق) را دربرمی‌گیرد، که ۷۴ مورد ممدوح (انفاق) و ۳۸ مورد مذموم (نفاق) در قرآن کریم دارد. نفاق، با ویژگی‌هایی مانند بزدلی و دوگانگی ظاهر و باطن (مشابه یربوع) و حضور پررنگ «منافقات»، از منظر روان‌شناختی و جنسیتی قابل‌توجه است. «منفق» با اسماء عالی مانند محسن و معطی متفاوت است و نیاز به احتیاط در انفاق و اجتناب از نفاق را گوشزد می‌کند. این اثر، با استخراج نکات کلیدی و ارائه توضیحات تکمیلی، رویکردی علمی و عمیق را برای فهم «منفق» و ماده «نفق» در معرفت و سلوک ارائه داد.
| با نظارت صادق خادمی |