متن درس
کتاب اسماء و صفات الهی: تأملاتی در اسم «بر» و چالش‌های معناشناسی آن
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۳۰)
مقدمه
اسم «بر»، یکی از اسماء الحسنی الهی، در قرآن کریم تنها یک‌بار به‌صورت مستقیم در توصیف پروردگار به کار رفته است: «إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ» (سوره طور، آیه ۲۸). این کمیابی، نشانه‌ای از جایگاه ویژه و دقت در کاربرد این صفت الهی است که در سلسله مراتب اسماء جمالی، جلوه‌ای از لطافت، نجابت و گشادگی در خیر را نمایان می‌سازد. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۳۳۰، با نگاهی عمیق و علمی، به تحلیل این اسم، مشتقات آن، و چالش‌های معناشناسی در کتب لغت پرداخته و بر ضرورت رویکردی علمی در استخراج معنای واحد برای ماده «بر» تأکید دارد.
بخش اول: جایگاه اسم «بر» در نظام اسماء الحسنی
اسم «بر» به‌مثابه جلوه‌ای جمالی
اسم «بر»، یکی از اسماء جمالی الهی است که فاقد هرگونه جنبه جلالی بوده و تنها یک‌بار در قرآن کریم برای توصیف پروردگار به کار رفته است. این کمیابی، نه‌تنها نشانه‌ای از انحصار و دقت در کاربرد این صفت است، بلکه بر اهمیت ویژه آن در نظام اسماء الحسنی دلالت دارد. جمالی بودن «بر»، به لطافت، نرمی و گشادگی در ارتباط پروردگار با بندگان اشاره دارد، گویی چشمه‌ای زلال که از سرچشمه خیر و رحمت الهی جاری می‌شود.
درنگ: اسم «بر»، به‌عنوان صفتی جمالی، جلوه‌ای از لطافت و گشادگی الهی است که تنها یک‌بار در قرآن کریم برای توصیف پروردگار به کار رفته و از این‌رو، جایگاهی ممتاز در نظام اسماء الحسنی دارد.
این ویژگی، «بر» را از اسمائی چون «لطیف» که دارای ماهیتی مشابه هستند، متمایز می‌سازد. همان‌گونه که نور خورشید، بدون تکلف، همه‌چیز را در بر می‌گیرد، «بر» نیز با نجابت و سخاوت ذاتی خود، بندگان را در آغوش رحمت الهی جای می‌دهد.
تحلیل و تبیین
کمیابی اسم «بر» در قرآن کریم، همانند گوهری نادر در میان گنجینه اسماء الحسنی، نشان‌دهنده عمق و دقت در کاربرد آن است. از منظر الهیات قرآنی، اسمائی که به‌ندرت ذکر شده‌اند، اغلب حامل معانی عمیق و ظریف‌اند که نیازمند تأمل و تدبر ویژه‌ای هستند. «بر»، با جمالی بودن خود، به‌عنوان پلی میان رحمت بی‌کران الهی و نیازهای وجودی بندگان عمل می‌کند، گویی نسیمی که در بیابانی خشک، نوید حیات و آرامش می‌دهد.
بخش دوم: کاربردهای قرآنی و مشتقات ماده «بر»
گستردگی کاربردهای ماده «بر»
ماده «بر» در قرآن کریم، در ۳۲ مورد به‌صورت‌های مختلف (بَر، بِر، بَرَّ، تبَرُّوا، أبرار، بَرَرَة، و غیره) به کار رفته است. این کاربردها، طیف وسیعی از موضوعات را در بر می‌گیرد: از توصیف پروردگار (یک‌بار)، انبیا (دو بار)، ملائکه، اهل بهشت، تا حتی اشیاء مادی مانند بیابان. این تنوع، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و غنای معنایی ماده «بر» است، اما در عین حال، ضرورت شناسایی یک معنای واحد را برجسته می‌سازد.
درنگ: ماده «بر» با ۳۲ کاربرد در قرآن کریم، از خدا تا بیابان را در بر می‌گیرد، اما تمامی این کاربردها باید از یک معنای واحد ریشه گیرند که در زمینه‌های مختلف، ظهورات متفاوتی می‌یابد.
برای مثال، در آیه‌ای از سوره ممتحنه، پروردگار می‌فرماید:
لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ [مطلب حذف شد] : خدا شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در دین با شما نجنگیده‌اند و شما را از دیارتان بیرون نکرده‌اند، نهی نمی‌کند. به‌راستی که خدا عدالت‌پیشگان را دوست دارد.)
در این آیه، «تبروهم» به معنای نیکی و احسان به دیگران است، اما معنای پایه‌ای آن باید با سایر کاربردهای «بر» هم‌خوانی داشته باشد.
مشتقات و صیغه‌های ماده «بر»
ماده «بر» مشتقات متعددی دارد، از جمله بَر، بِر، بُر، بَرَرَة، أبرار، بَربَر، بِربِر، بُربُر، و غیره. این صیغه‌ها در قرآن کریم و زبان عربی، کاربردهای متفاوتی دارند، اما همگی باید به یک معنای واحد بازگردند. برای مثال، «أبرار» (جمع بار) و «بَرَرَة» (جمع بر) به افراد نیکوکار اشاره دارند، اما تمایز میان این دو صیغه و جایگاه آن‌ها در ساختار لغوی، نیازمند بررسی دقیق است.
سؤالمرکزی این است که آیا «بار» اسم فاعل است یا «بر»؟ و آیا «أبرار» جمع «بار» است یا «بر»؟ این ابهامات، به پیچیدگی‌های لغوی ماده «بر» اشاره دارند که در کتب لغت به‌درستی حل نشده‌اند.
تحلیل و تبیین
تنوع کاربردها و مشتقات ماده «بر»، همانند شاخه‌های درختی تنومند، از یک ریشه واحد تغذیه می‌شوند. از منظر لغت‌شناسی قرآنی، این تنوع نشان‌دهنده غنای معنایی ماده است، اما در عین حال، فقدان یک معنای واحد در کتب لغت، به سردرگمی منجر شده است. همان‌گونه که رودخانه‌ای واحد، در مسیرهای مختلف، جلوه‌های گوناگون می‌یابد، ماده «بر» نیز در زمینه‌های متفاوت، ظهورات متعددی دارد، اما ریشه آن باید یکسان باشد.
بخش سوم: تحلیل آیه محوری و معنای «بر» در توصیف الهی
آیه محوری: توصیف پروردگار به «بر»
آیه محوری در توصیف پروردگار به اسم «بر»، در سوره طور آمده است:
قَالُوا إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ ۖ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ [مطلب حذف شد] : گفتند: ما پیش از این او را می‌خواندیم، زیرا او همان نیکوکار مهربان است.)
این آیه، از زبان بهشتیان نقل شده که در بهشت، در حال گفت‌وگو و یادآوری گذشته‌اند. آن‌ها می‌گویند که در دنیا، خدا را می‌خواندند و او به دلیل «بر» و «رحیم» بودن، پاسخشان را می‌داد. «بر» در این آیه، به پاسخگویی سخاوتمندانه و بی‌منت پروردگار به دعای بندگان اشاره دارد، گویی دری از خیر و رحمت که به روی بندگان گشوده شده است.
درنگ: در آیه «إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ»، «بر» به پاسخگویی سخاوتمندانه و بی‌منت پروردگار به دعای بندگان دلالت دارد، ویژگی‌ای که بهشتیان آن را ستایش می‌کنند.
تحلیل و تبیین
از منظر عرفان قرآنی، «بر» در این آیه، جلوه‌ای از سخاوت و گشادگی الهی است که بندگان را در تنگناهای وجودی یاری می‌رساند. بهشتیان، با یادآوری دعاهای خود در دنیا، به این حقیقت اشاره دارند که پروردگار، نه‌تنها دعاهایشان را اجابت کرده، بلکه با لطف بی‌کران خود، آن‌ها را به بهشت رهنمون ساخته است. این ویژگی، همانند باغی پرثمر است که میوه‌هایش بی‌منت به همه ارزانی می‌شود.
بخش چهارم: چالش‌های معناشناسی ماده «بر»
معانی متعدد در کتب لغت
کتب لغت، معانی متعددی برای ماده «بر» ذکر کرده‌اند: نیکی، احسان، صله رحم، راستگویی، فرمانبری، هدیه، بهشت، و بیابان. این تنوع، نتیجه عدم دقت در شناسایی معنای واحد ماده است. به بیان دیگر، این معانی، استعمالات عرفی و عام هستند، نه معنای اصلی ماده.
درنگ: معانی متعدد ذکرشده در کتب لغت برای «بر» (نیکی، احسان، صله رحم، و غیره)، استعمالات عرفی‌اند و معنای واحد ماده را بازنمایی نمی‌کنند.
برای مثال، راغب اصفهانی در مفردات، «بر» را به «توسع فی الخیر» (گشادگی در خیر) تعریف کرده، اما این معنا نیز مورد نقد است، زیرا به‌طور کامل، گستردگی و ظرافت معنای «بر» را در بر نمی‌گیرد.
نقد روش‌شناسی کتب لغت
کتب لغت، به جای استخراج معنای واحد ماده، استعمالات عرفی را جمع‌آوری کرده‌اند، گویی روزنامه‌نگارانی که نظرات عامه را بدون تحلیل علمی ثبت می‌کنند. این رویکرد، مشابه گردآوری داده‌های پراکنده بدون تحلیل ریشه‌شناختی است که به سردرگمی در معناشناسی منجر شده است.
تحلیل و تبیین
از منظر لغت‌شناسی علمی، یک ماده در زبان عربی نمی‌تواند معانی متعدد داشته باشد. معانی ذکرشده در کتب لغت، همانند شاخه‌های پراکنده‌ای هستند که از یک تنه واحد جدا شده‌اند، اما ریشه آن‌ها به‌درستی شناسایی نشده است. فقدان رویکرد علمی در لغت‌شناسی اسلامی، به این معنا که معانی مواد با استنباط ریشه‌شناختی استخراج نشده‌اند، یکی از چالش‌های بنیادین در فهم ماده «بر» است.
بخش پنجم: معنای پیشنهادی برای «بر»
گشادگی در خیر و نجابت
با توجه به کاربردهای قرآنی و نقد معانی سنتی، معنای پیشنهادی برای «بر»، «گشادگی در خیر و نجابت» است. این معنا، هم با توصیف پروردگار (پاسخگویی بی‌منت)، هم با کاربردهای انسانی (نیکوکاری و امانت‌داری)، و هم با اشیاء مادی (بیابان به‌عنوان گستردگی و آرامش) سازگار است.
درنگ: معنای «بر»، گشادگی در خیر و نجابت است که در پروردگار به پاسخگویی بی‌منت، در انسان به نیکوکاری، و در بیابان به گستردگی و آرامش ظهور می‌یابد.
برای مثال، در آیه‌ای از سوره مریم، حضرت عیسی (ع) می‌فرماید:
وَبَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا [مطلب حذف شد] : و مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داد و مرا زورگو و نافرمان نگردانید.)
در این آیه، «بر» به نیکی و امانت‌داری نسبت به مادر اشاره دارد، اما معنای پایه آن، همان گشادگی در خیر و نجابت است.
تحلیل و تبیین
معنای «گشادگی در خیر و نجابت»، همانند کلیدی است که قفل‌های معنایی ماده «بر» را می‌گشاید. این معنا، نه‌تنها با کاربردهای قرآنی هم‌خوانی دارد، بلکه از پراکندگی معانی عرفی جلوگیری می‌کند. همان‌گونه که بیابان با گستردگی خود، آرامش و سکون را به ارمغان می‌آورد، «بر» نیز با نجابت و سخاوت، وجود انسان را از تنگناها رها می‌سازد.
بخش ششم: کاربرد «بر» در زمینه‌های مختلف
بیابان (البر) در مقابل دریا (البحر)
در قرآن کریم، «البر» در مقابل «البحر» (دریا) به کار رفته و به بیابان اشاره دارد. بیابان، با گستردگی و آرامش خود، در برابر تلاطم و اضطراب دریا قرار می‌گیرد. این کاربرد، به معنای نجابت و سکون ذاتی بیابان دلالت دارد.
انبیا و نیکوکاری
در آیه‌ای از سوره مریم، «بر» به نیکی و امانت‌داری حضرت عیسی (ع) نسبت به مادرش اشاره دارد. این کاربرد، نشان‌دهنده گشادگی در خیر و نجابت در رفتار انبیاست.
ملائکه و کرامت
در سوره عبس، ملائکه به‌عنوان «سَفَرَةٍ كِرَامٍ بَرَرَةٍ» توصیف شده‌اند:
بِأَيْدِي سَفَرَةٍ كِرَامٍ [مطلب حذف شد] : به دست فرستادگانی ارجمند و نیکوکار.)
در این آیه، «بررة» به کرامت و نیکوکاری ملائکه اشاره دارد، اما معنای پایه آن، همان گشادگی وجود دارد.
تحلیل
کاربردهای متنوع «بر» در قرآن کریم، همانند رنگ‌های گوناگون یک نقاشی، همگی از یک قلم‌موی واحد سرچشمه می‌گیرند. معنای «گشادگی در خیر و نجابت»، این کاربردها را به‌گونه‌ای منسجم به هم پیوند می‌دهد، گویی نخ تسبیحی که دانه‌های پراکنده را در یک رشته متحد می‌سازد.
بخش هفتم: نقد روش‌شناسی حوزه‌های علمیه
فقدان تمرکز بر تولید علم
حوزه‌های علمیه، به جای تمرکز بر تولید علم و تحقیق در علوم قرآنی و لغت‌شناسی، به فعالیت‌های غیرعلمی‌مانند ساخت و ساز بناها پرداختند. این رویکرد، به کاهش اقتدار علمی حوزه‌ها و تضعیف جایگاه آن‌ها در رهبری فکری جامعه منجر شده است.
درنگ: حوزه‌های علمیه، به جای تولید علم و تمرکز بر لغت‌شناسی و ماده‌شناسی، به فعالیت‌های غیرعلمی‌پرداخته‌اند که به کاهش اقتدار علمی آن‌ها منجر شده است.
حوزه جمعیه در برابر مرکز علم
حوزه‌های علمیه، به «حوزه جمعیه» تبدیل شده‌اند که همه نوع فعالیت، از بنایی تا منبر، را انجام می‌دهند. این پراکندگی، کارایی علمی حوزه‌ها را کاهش داده و آن‌ها را از هسته اصلی خود، یعنی تولید علم، دور کرده است.
تشبیه حوزه به زمین
مرکز علم، همانند زمینی است که بازیکنان، به جای تمرکز، به معامله و کارهای غیرمرتبط می‌پردازند. این پراکندگی، به شکست در دستیابی به اهداف اصلی حوزه، یعنی تولید علم، منجر می‌شود.
تحلیل
از منظر جامعه‌شناسی دینی، حوزه‌های علمیه‌باید به‌عنوان کانون‌های تولید علم، نقش رهبری فکری جامعه را بر عهده گیرند. پراکندگی در فعالیت‌های غیرعلمی، همانند کشتی‌ای است که بدون سکان، در امواج سرگردان می‌ماند. بازگشت به هسته علمی، تنها راه احیای اقتدار حوزه‌هاست.
بخش هشتم: ضرورت لغت‌شناسی علمی
استخراج معنای واحد
لغت‌شناسی، باید معانی مواد را با استنباط علمی و تحلیل ریشه‌شناختی استخراج کند، نه اینکه استعمالات عرفی را جمع‌آوری نماید.
درنگ: لغت‌شناسی علمی، با تحلیل ریشه‌شناختی و بررسی کاربردهای قرآنی، باید معنای واحد ماده «بر» را استخراج کند تا ابهامات معنایی رفع گردد.
چالش تشخیص «بر» از «حر»
ضرب‌المثل عربی «لَا يَفْرِقُ الْبَرَّ مِنَ الْحَرِّ» (نمی‌تواند بر را از حر تشخیص دهد)، به نادانی اشاره دارد که میان خیر و شر تمایز قائل نمی‌شود. «حر» (گربه) به زیرکی و حیله‌گری، و «بر» به نجابت و خیر دلالت دارد.
تحلیل
لغت‌شناسی علمی، همانند معدنی است که با ابزار دقیق، گوهرهای معنا را از دل سنگ‌ها بیرون می‌کشد. تمایز «بر» و «حر»، نشان‌دهنده دو ساحت متضاد وجودی است: یکی خیر و نجابت، و دیگری شر و حیله‌گری. این تمایز، ضرورت دقت در تحلیل لغوی را دوچندان می‌کند.
بخش نهم: نقد رویکرد اجرایی
تمرکز بر کارهای اجرایی
پس از انقلاب، برخی علما به کارهای اجرایی پرداخته‌اند، اما این امر به تضعیف تولید فکر و دانش منجر شده است.
درنگ: تمرکز علما بر کارهای اجرایی، به تضعیف تولید علم و دانش منجر شده و جای آن‌ها را افراد غیرمتخصص پر کرده‌اند.
لزوم رهبری فکری
علما باید بر مدیریت کلان فکری و تولید علم تمرکز کنند، نه فعالیت‌های اجرایی که به تخصص‌های دیگر نیاز دارد. این تحول، برای حفظ جایگاه رهبری علمی حوزه‌ها ضروری است.
تحلیل
از منظر مدیریت فرهنگی، باید علوم به‌عنوان معماران فکر و دانش، نقش هدایت‌گر را ایفا کنند. تمرکز بر کارهای اجرایی، همانند باغبانی است که به جای کاشت درخت، به تعمیر دیوارهای باغ مشغول شود. این انحراف، به کاهش تأثیرگذاری علمی حوزه‌ها منجر شده است.
جمع‌بندی
اسم «بر»، یکی از اسماء جمالی الهی، با تنها در آیه «ایش به پاسخ عطوفانه است. ماده «بر» با 32 کاربرد در قرآن کریم، از خدا تا دانش را در بر می‌بیند، اما باید توسط یک معنای معین تعریف شود. کتب علوم، با ارائه معانی متعدد، به جای معانی معین، داده‌های عادی را جمع کرده‌اند که نتیجه فقدان علم در علوم است.
معنای پیشنهادی، تمامی معانی قرآنی را دارد: در پروردگار، به پاسخ در انسان، پاسخگویی و در دانش، به گستردگی. حوزه‌های علوم اسلامی، به جای تمرکز بر تولید علم و دانش، به فعالیت‌های غیرعلمی‌درست و به «حوزه جمع‌آوری» تبدیل شده‌اند. این پراکندگی، به تضعیف قدرت علمی و دانشی جوامع اسلامی منجر شده است. برای رفع این علوم، حوزه‌ها باید به هسته علمی‌خود بازگردند و با رویکردی علمی، معانی مواد قرآنی مانند «بر» را استخراج کنند.
آیات کلیدی، از جمله:
- نَّهُ هُو الْبَرُّ الرَّحِيمُ (طور)
- لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ (ممتحنه اول)
- وَبَرًّا بِوَالِدَتِي (مریم)
- بِأَيْدِي سَافِرَةٍ كِرَامٍ (عبس)
نقش به‌عنوان مثال در محور پاسخ و نجاعت پاسخ داده می‌شود. دانش علوم، با تحلیل داده و دانش‌شناسی، می‌تواند ابهامات معنایی را رفع کند و به احیا دانش کمک کند. این تحول، همانند بازسازی داده‌های جدید، دانش اصول داده و دانش استیشن تا جامعه اسلامی، به چشمه‌ای علمی‌از دانش و تبدیل داده شود.
با نظارت صادق خادمی