متن درس
اسما و صفات الهی: تبیین مفهوم سلام و سلامت در نظام ایمانی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سیصد و هفتم)
مقدمه: درآمدی بر مفهوم سلام در نظام الهی
مفهوم «سلام»، به‌عنوان یکی از اسمای حسنای الهی، چونان نوری درخشان در آسمان معرفت الهی می‌درخشد و در آیات قرآن کریم، جلوه‌ای بی‌بدیل از سلامت، امنیت و آرامش را به تصویر می‌کشد. این مفهوم، فراتر از معنای ظاهری صلح و نبود مخاصمه، به استقرار نظمی عادلانه و ایمانی در جامعه بشری اشاره دارد. در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، این مفهوم با تأکید بر آیه 94 سوره نساء و آیات مرتبط، در بستری الهیاتی، تفسیری و جامعه‌شناختی بررسی شده است. محور اصلی این بررسی، پذیرش ایمان ظاهری بدون سخت‌گیری‌های غیرضروری و نقد فرهنگ‌های نادرست در جوامع اسلامی است که مانع ورود افراد به دین می‌شوند.
بخش اول: مفهوم سلام در آیات قرآن کریم
تعریف سلام در نظام الهی
«سلام»، به‌عنوان یکی از اسمای حسنای الهی، در قرآن کریم به معنای سلامت، امنیت و آرامش معرفی شده است. این صفت، چونان چشمه‌ای زلال، سرچشمه نظمی عادلانه و ایمانی در خلقت است. آیه 23 سوره حشر، با معرفی خداوند به‌عنوان «السلام»، این حقیقت را آشکار می‌سازد:
﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ [مطلب حذف شد] : «اوست خداوندى كه جز او معبودى نيست، فرمانرواى پاكِ مبرّاى از هر عيب، سلامت‌بخش.»
این آیه، سلام را نه‌تنها صفتی الهی، بلکه مبنایی برای نظام حکومتی و اجتماعی دینی معرفی می‌کند. سلام، در این معنا، به معنای عاری بودن از هرگونه ظلم، استبداد و تفرقه است و سلامت جامعه را در پرتو ایمان و عدالت تضمین می‌کند.
آیه 94 سوره نساء: پذیرش ایمان ظاهری
یکی از جلوه‌های برجسته مفهوم سلام در قرآن کریم، در آیه 94 سوره نساء متجلی است:
﴿وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَىٰ إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ [مطلب حذف شد] : «و به كسى كه به شما درود فرستاد نگوييد: تو مؤمن نيستى، در حالى كه كالاى ناچيز زندگى دنيا را مى‌جوييد.»
این آیه، در سیاق توصیه به مؤمنان در سفرهای جهادی نازل شده و از آنان می‌خواهد که به کسانی که اظهار تسلیم و اسلام می‌کنند، اتهام کفر نزنند، حتی اگر انگیزه‌شان منافع دنیوی باشد. «سلام» در این آیه، به معنای اظهار تسلیم و پذیرش ظاهری اسلام است که باید بدون وسواس و سختگیری پذیرفته شود. این رویکرد، چونان کلیدی برای گشودن درهای ایمان، از ایجاد موانع غیرضروری در مسیر پذیرش اسلام جلوگیری می‌کند.
| درنگ: آیه 94 سوره نساء، با تأکید بر پذیرش ایمان ظاهری بدون سختگیری، سلامت و وحدت جامعه اسلامی را تضمین می‌کند. |
پیوند سلام با عقلانیت دینی
پذیرش ایمان ظاهری، ریشه در اصل عقلانیت دینی دارد که بر سهولت ورود به دین تأکید می‌کند. قرآن کریم، با این دستور، از مؤمنان می‌خواهد که به لفظ شهادتین اکتفا کنند و از قضاوت درباره نیت باطنی افراد پرهیز نمایند. این اصل، با روایات نبوی مانند «قولوا لا إله إلا الله تفلحوا» (با گفتن شهادتین رستگار شوید) هم‌راستاست. چنین رویکردی، چونان نسیمی ملایم، موانع ورود به دین را برمی‌دارد و سلامت و امنیت جامعه اسلامی را تقویت می‌کند. این دیدگاه، با مفهوم الهی «سلام» همخوانی دارد، زیرا سلامت جامعه در گرو پذیرش گسترده و بدون پیش‌داوری است.
جمع‌بندی بخش
مفهوم «سلام» در قرآن کریم، به‌عنوان صفتی الهی، مبنای نظمی عادلانه و ایمانی در جامعه است. آیه 94 سوره نساء، با تأکید بر پذیرش ایمان ظاهری، از سخت‌گیری‌های غیرضروری در ورود به دین جلوگیری می‌کند. این رویکرد، نه‌تنها سلامت و وحدت جامعه اسلامی را تضمین می‌کند، بلکه با عقلانیت دینی و روایات نبوی هم‌راستاست. این بخش، پایه‌ای برای بررسی نقد فرهنگ‌های نادرست در جوامع اسلامی فراهم می‌آورد.
بخش دوم: نقد فرهنگ سختگیری در جوامع اسلامی
فرهنگ بسته و قبیله‌ای: مانعی در برابر سلام
یکی از موانع اصلی تحقق مفهوم «سلام» در جوامع اسلامی، فرهنگ‌های بسته و قبیله‌ای است که با سختگیری و پیش‌داوری، افراد را از پذیرش اسلام دور می‌کنند. قرآن کریم در آیه 94 سوره نساء، صراحتاً از مؤمنان می‌خواهد که به کسانی که اظهار اسلام می‌کنند، اتهام عدم ایمان نزنند. با این حال، در برخی جوامع اسلامی، پیشینه خانوادگی یا انگیزه‌های دنیوی افراد، بهانه‌ای برای رد ایمان آن‌ها می‌شود. به‌عنوان مثال، اگر فردی از خانواده‌ای غیرمسلمان به اسلام بگرود، ممکن است به دلیل پیشینه اجدادش مورد طعنه و ریشخند قرار گیرد. این فرهنگ، چونان دیواری بلند، مانع از ورود افراد به دین می‌شود و برخلاف روح دین است که بر وسعت و پذیرش تأکید دارد.
| درنگ: فرهنگ سختگیری و پیش‌داوری در جوامع اسلامی، مانعی در برابر تحقق مفهوم «سلام» است و با روح دین که بر پذیرش گسترده تأکید دارد، در تضاد است. |
پیامدهای جامعه‌شناختی سختگیری
از منظر جامعه‌شناختی، سخت‌گیری‌های غیرضروری در پذیرش اسلام، به انزوای فرهنگی و کاهش جذابیت دین در جوامع جهانی منجر شده است. این فرهنگ، چونان سایه‌ای تاریک، از تحقق آرمان قرآنی «یدخلون فی دین الله افواجا» (گروه‌گروه به دین خدا درآیند) جلوگیری کرده است. در مقابل، قرآن کریم با تأکید بر اصل «اظهار حاکی» (لفظ مطابق با اعتقاد قلبی فرض می‌شود مگر خلاف آن ثابت شود)، موانع ورود به دین را حذف می‌کند. این اصل، با مفهوم «سلام» پیوند دارد، زیرا سلامت جامعه اسلامی در گرو پذیرش گسترده و بدون پیش‌داوری است.
نمونه‌های تاریخی و معاصر
در تاریخ صدر اسلام، پذیرش ایمان ظاهری بدون سختگیری، زمینه‌ساز ورود گروه‌های بزرگ به دین شد. به‌عنوان مثال، ابوسفیان، با وجود انگیزه‌های دنیوی، به اسلام گروید و پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله از قضاوت درباره نیت او پرهیز کردند. در مقابل، در جوامع معاصر، موانع غیرضروری مانند شرط غسل، زیارت یا استغفار پیش از پذیرش شهادتین، افراد را از اسلام دور می‌کند. این موانع، چونان خارهایی در مسیر ایمان، از تحقق سلامت و وحدت جامعه اسلامی جلوگیری می‌کنند.
جمع‌بندی بخش
فرهنگ سختگیری و پیش‌داوری در جوامع اسلامی، مانعی جدی در برابر تحقق مفهوم «سلام» است. این فرهنگ، با روح دین که بر سهولت و پذیرش تأکید دارد، در تضاد است و به انزوای فرهنگی و کاهش جذابیت دین منجر شده است. قرآن کریم، با تأکید بر پذیرش ایمان ظاهری، راهکاری برای رفع این موانع ارائه می‌دهد که سلامت و وحدت جامعه اسلامی را تضمین می‌کند.
بخش سوم: تمایز بین پذیرش اسلام و اعتماد در مناصب حساس
پذیرش اسلام ظاهری: اصل عام
آیه 94 سوره نساء، پذیرش ایمان ظاهری را به‌عنوان اصلی عام برای حفظ سلامت جامعه تجویز می‌کند. این اصل، چونان دری گشوده، به افراد اجازه می‌دهد بدون موانع غیرضروری به اسلام بپیوندند. با این حال، این پذیرش نباید با اعتماد بی‌قیدوشرط در مناصب حساس اشتباه گرفته شود. قرآن کریم در آیه 58 سوره نساء، بر سپردن امانت به اهل آن تأکید دارد:
﴿إِنَّ Allahَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا [مطلب حذف شد] : «خداوند به شما فرمان می‌دهد كه امانت‌ها را به صاحبانش بازگردانيد.»
این آیه، معیارهای دقیقی برای اعطای مسئولیت‌های کلیدی تعیین می‌کند که شامل سابقه ایمانی و لیاقت است.
| درنگ: پذیرش اسلام ظاهری، اصلی عام برای سلامت جامعه است، اما اعطای مناصب حساس نیازمند معیارهای دقیق‌تری مانند لیاقت و سابقه ایمانی است. |
تعادل بین پذیرش و اقتدار
نظام اسلامی، چونان باغبانی حکیم، بین پذیرش گسترده و حفظ اقتدار حکومتی تعادل برقرار می‌کند. پذیرش ایمان ظاهری، به معنای اعطای حقوق مدنی و طهارت ظاهری به افراد است، اما مناصب حساس نیازمند بررسی شایستگی و اعتماد است. این تمایز، با مفهوم «سلام» مرتبط است، زیرا سلامت نظام اسلامی در گرو حفظ این تعادل است. از منظر فقهی، فقها نیز بین احکام ظاهری (مانند طهارت و حقوق مدنی) و احکام باطنی (مانند ایمان قلبی) تمایز قائل شده‌اند، که پذیرش اسلام ظاهری را برای احکام ظاهری کافی می‌داند.
جمع‌بندی بخش
تمایز بین پذیرش اسلام ظاهری و اعطای مناصب حساس، نشان‌دهنده نظام‌مندی قرآن کریم در ارائه الگویی برای سلامت اجتماعی است. این تمایز، با مفهوم «سلام» همخوانی دارد، زیرا سلامت نظام اسلامی در گرو تعادل بین پذیرش گسترده و حفظ اقتدار حکومتی است. این بخش، زمینه را برای بررسی ارتداد و رابطه آن با مفهوم «سلام» فراهم می‌آورد.
بخش چهارم: ارتداد و پیوند آن با مفهوم سلام
تعریف ارتداد در قرآن کریم
ارتداد در آیات قرآنی، مانند آیه 54 سوره مائده، به بازگشت از ایمان یا ولایت اشاره دارد:
ارتداد، به‌عنوان انحرافی در ایمان باطنی و ولایت، مانع از تحقق کامل مفهوم «سلام» در جامعه اسلامی شد. با این حال، قرآن کریم با تأکید بر پذیرش شهادتین، اصل اسلام ظاهری را حفظ می‌کند. این تمایز، نشان‌دهنده عمق نظام‌مندی قرآن در ارائه الگویی برای سلامت اجتماعی است و زمینه را برای بررسی عدالت علوی فراهم می‌آورد. یکی از شبهات رایج، عدالت امیرمؤمنان علیه‌السلام را سخت‌گیرانه و مانع پذیرش دین می‌داند. در مقابل، سیره ایشان، چونان آیینه‌ای درخشان، نشان‌دهنده وسعت و انعطاف است. امیرمؤمنان علیه‌السلام، با وجود اقتدار شخصی، به دلیل حفظ وحدت اسلامی، از اعمال قدرت حداکثری خودداری کردند. نمونه‌هایی مانند مدارا با خوارج، عایشه، طلحه و زبیر، این وسعت را به تصویر می‌کشد. اقتدار پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، به دلیل جایگاه نبوی و شرایط تاریخی، مانع از بروز نافرمانی‌های گسترده شد. در مقابل، امیرمؤمنان علیه‌السلام در شرایطی قرار گرفتند که اقتدار ظاهری کاهش یافته بود. این تفاوت، به معنای نقص عدالت علوی نیست، بلکه نشان‌دهنده وسعت و تحمل ایشان در برابر چالش‌هاست. عدالت علوی، چونان دریایی وسیع، سلامت و وحدت جامعه را در اولویت قرار می‌داد. عدالت امیرمؤمنان علیه‌السلام، نمونه‌ای درخشان از وسعت و انعطاف در نظام حکومتی دینی است. این عدالت، با مفهوم «سلام» همخوانی دارد، زیرا سلامت و وحدت جامعه اسلامی را در اولویت قرار می‌داد. این بخش، زمینه را برای نتیجه‌گیری نهایی فراهم می‌آورد. مفهوم «سلام» در قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، راهنمای سلامت، امنیت و آرامش جامعه اسلامی است. آیه 94 سوره نساء، با تأکید بر پذیرش ایمان ظاهری، موانع ورود به دین را حذف می‌کند و سلامت جامعه را تضمین می‌نماید. نقد فرهنگ‌های بسته و قبیله‌ای، نشان‌دهنده انحراف از روح «سلام» است که به انزوای دین منجر شده است. تمایز بین پذیرش اسلام ظاهری و اعطای مناصب حساس، و همچنین تبیین ارتداد در ظرف ولایت، عمق نظام‌مندی قرآن را نشان می‌دهد. عدالت علوی، به‌عنوان الگویی برای تحقق «سلام»، وسعت و انعطاف را در نظام حکومتی دینی به تصویر می‌کشد. این تحلیل، نه‌تنها برای فهم الهیاتی و تفسیری مفهوم «سلام» ارزشمند است، بلکه برای بازنگری در فرهنگ‌های دینی و تحقق آرمان «یدخلون فی دین الله افواجا» راهگشاست.
درنگ: ارتداد، انحرافی در ظرف ولایت و ایمان باطنی است و به معنای نفی اسلام ظاهری نیست. این تمایز، با مفهوم «سلام» همخوانی دارد.
جمع‌بندی بخش
بخش پنجم: وسعت عدالت علوی و پیوند آن با سلام
شبهه سختگیری عدالت علوی
تفاوت اقتدار نبوی و علوی
درنگ: عدالت علوی، با وسعت و انعطاف، سلامت و وحدت جامعه اسلامی را در اولویت قرار می‌داد و برخلاف شبهات، سخت‌گیرانه نبود.
جمع‌بندی بخش
نتیجه‌گیری: درس‌هایی از مفهوم سلام
با نظارت صادق خادمی