متن درس

بازبینی درس گفتارهای حضرت آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 637)

دیباچه

کتاب مصباح الانس، تألیف قونوی، از برجسته‌ترین آثار عرفان نظری اسلامی است که با دقتی بی‌نظیر، مفاهیم عمیق الهیاتی و فلسفی را در چارچوبی منطقی و منسجم تبیین می‌کند. درس‌گفتار شماره 637 از مجموعه درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به شرح و تحلیل این اثر ارزشمند اختصاص دارد و با تمرکز بر مفهوم جبر و اقتضا، جایگاه دعا، استعاذه، و استدعا را در نظام هستی بررسی می‌کند.

بخش نخست: طرح شبهه جبر و جایگاه دعا در نظام الهی

شبهه جبرگرایی و نفی فایده دعا

درس‌گفتار با طرح شبهه‌ای بنیادین آغاز می‌شود: اگر همه امور از خدا و به سوی اوست، فایده استعاذه، استعانه، و استدعا چیست؟ این پرسش، ریشه در دیدگاه جبرگرایانه دارد که اختیار انسانی را نفی کرده و دعا را بی‌معنا می‌انگارد. شبهه مزبور، به یکی از مسائل محوری عرفان و فلسفه اسلامی اشاره دارد که نسبت میان اراده الهی و نقش انسان در نظام هستی را مورد پرسش قرار می‌دهد.

پاسخ اولیه و نقد آن

در پاسخ اولیه، دعا و استدعا به عنوان بخشی از ازلیت غير معلل الهی معرفی می‌شوند که از اراده خدا سرچشمه می‌گیرند. این پاسخ، به وحدت وجود اشاره دارد، اما به دلیل عدم تبیین دقیق نقش اختیار انسانی، ممکن است به سوءبرداشت جبرگرایانه منجر شود. تمثیل ملانصرالدین، که در آن دزدی ادعای مالکیت بر سطل، الاغ، و بقچه نان می‌کند، مالکیت مطلق الهی بر همه امور را نشان می‌دهد، اما همچنان از توضیح نقش انسان در نظام هستی ناتوان است.

نقد جبرگرایی و تناقض‌های آن

جبرگرایی، با نفی اثرگذاری دعا، نظام عادلانه الهی و مسئولیت انسانی را زیر سؤال می‌برد. اگر همه امور جبری باشد، وجود انبیا زائد و دوزخ ظالمانه خواهد بود، زیرا گناه از انسان سرچشمه نمی‌گیرد. این تناقض، ضرورت تبیین نظام اقتضایی را برجسته می‌کند که در آن انسان با اختیار خود در تحقق اراده الهی مشارکت دارد.

بخش دوم: تبیین نظام اقتضایی و نقش انسان

نظام اقتضایی و اسباب الهی

نظام اقتضایی، چارچوبی است که خداوند در آن اسباب و عللی چون انبیا، تربیت، ایمان، دعا، و استجابت قرار داده تا انسان هدایت یا گمراه شود. این نظام، جبر را نفی و مسئولیت انسانی را تأیید می‌کند. تمثیل طلوع خورشید، که امری قهري و بی‌نیاز از دعاست، در برابر امور اختیاری مانند حیات و هدایت قرار می‌گیرد که دعا در آن‌ها اثرگذار است.

آیه هدایت و اختیار

آیه کریمه هَدَيْنَاهُ ٱلسَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا [مطلب حذف شد] : «ما راه را به او نشان دادیم، چه سپاسگزار باشد و چه ناسپاس»، اختیار انسان در پذیرش یا رد هدایت الهی را تأیید می‌کند. این آیه، نظام اقتضایی را به عنوان بستری برای مسئولیت‌پذیری انسانی معرفی می‌کند.

اثرگذاری دعا و اعمال

دعا، ایمان، و اعمال انسان، نتایج متفاوتی را رقم می‌زنند و نشان‌دهنده فقدان جبر در عالم هستند. نظام تسبیب الهی، که عالم را با اسباب و علل آفریده، انسان را به قدر توانش در تحقق امور مؤثر می‌داند.

بخش سوم: نظام مشاعی و تأثیرات متقابل

مفهوم نظام مشاعی

نظام مشاعی، ارتباط متقابل میان موجودات را در عالم نشان می‌دهد. هیچ موجودی بی‌تأثیر نیست، اما تأثیرات به صورت جمعی و مشاعی است. تمثیل لاک‌پشت سیگاری، که به سیگار معتاد شده، و عالمی که فرزند خود را معتاد کرده، تأثیرات متقابل انسان و محیط را نشان می‌دهد و بر نظام اقتضایی تأکید دارد.

آیات قیامت و مسئولیت جمعی

آیه کریمه لِيَرَوْا [مطلب حذف شد] : «تا اعمالشان را بنگرند»، و آیه يَوْمَ يَفِرُّ ٱلْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَأُمِّهِ [مطلب حذف شد] : «روزی که انسان از برادرش و مادر و پدرش فرار می‌کند»، نظام مشاعی را تأیید می‌کنند. این آیات، مسئولیت انسان‌ها در برابر تأثیرات متقابلشان را نشان می‌دهند. آیه لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ [مطلب حذف شد] : «هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را بر نمی‌دارد»، مسئولیت فردی را در چارچوب اقتضا تأیید می‌کند، اما به دلیل تأثیرات متقابل، انسان‌ها به یکدیگر مرتبط‌اند.

بخش چهارم: نقد تاریخی و سیاسی جبرگرایی

جبرگرایی به عنوان ابزار سیاسی

جبرگرایی، در تاریخ اسلام، ابزاری برای توجیه ظلم خلفای جور بوده و با ترویج صبر کورکورانه، مردم را به تسلیم واداشته است. این انحراف، جامعه اسلامی را تضعیف کرده و از حرکت در مسیر هدایت الهی بازداشته است.

نقد تفسیر جبرگرایانه آیات

تفسیر جبرگرایانه آیه کریمه يُضِلُّ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي مَن [مطلب حذف شد] : «هر که را بخواهد گمراه می‌کند و هر که را بخواهد هدایت می‌کند»، نادرست است. این آیه، به اراده الهی در چارچوب اقتضا اشاره دارد، نه جبر، زیرا هدایت و گمراهی به اعمال انسان وابسته است.

بخش پنجم: دعا و توکل در نظام اقتضایی

دعا به عنوان سبب مؤثر

دعای إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ [مطلب حذف شد] : «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم»، و دعای اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَدًا، اختیار انسان در عبادت و درخواست هدایت را تأیید می‌کنند. این دعاها، با جبر ناسازگارند و اثرگذاری دعا را در نظام اقتضایی نشان می‌دهند.

توکل و انس دائم با خدا

دعای فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا و درخواست وَلَا تَحْجُبْنَا، توکل و دوری از حجاب نفس را نشان می‌دهند. انس دائم با خدا، مقصد نهایی سلوک عرفانی است که مؤمنان در همه مراتب باید به آن اهتمام ورزند.

بخش ششم: جایگاه معصومین در هدایت الهی

تفسیر انعمت علیهم

آیه کریمه صِرَاطَ ٱلَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ (فاتحه: ۷)، تنها به معصومین (خمسه طیبه و تسعه ثانیه) اشاره دارد، نه صديقين، شهدا، یا صالحین. این تفسیر، جایگاه ویژه معصومین را در هدایت الهی نشان می‌دهد و از سوءبرداشت‌های عرفانی جلوگیری می‌کند.

نقد تفاسیر نادرست

گنجاندن صديقين و دیگران در «انعمت علیهم» نادرست است، زیرا این مقام مختص معصومین است. این نقد، بر ضرورت دقت در تفسیر آیات و حفظ جایگاه والای اهل بیت تأکید دارد.

بخش هفتم: اهمیت مصباح الانس در عرفان اسلامی

جایگاه مصباح الانس

مصباح الانس، به دلیل دقت و منطق قونوی، در کنار تمهید و فصوص، از مهم‌ترین کتب عرفانی است. این اثر، با صیقل دادن مفاهیم ابن عربی، دروازه‌ای به فهم عمیق عرفان نظری گشوده است.

صلوات و نقش اهل بیت

درس‌گفتار با صلوات بر محمد و آل محمد پایان می‌یابد، که نقش اهل بیت را به عنوان کلید فهم و هدایت معنوی نشان می‌دهد. این صلوات، پای‌بندی به سنت اسلامی و ارتباط عمیق با واسطه‌های هدایت را تأیید می‌کند.

جمع‌بندی

درس‌گفتار شماره 637، با تبیین نظام اقتضایی و مشاعی، شبهه جبرگرایی را نقد کرده و جایگاه دعا، توکل، و اختیار انسانی را در نظام هستی روشن می‌سازد. این مباحث، با استناد به آیات قرآن کریم و احادیث، مسئولیت انسان در برابر اعمالش را تأیید کرده و جبر را به عنوان انحرافی سیاسی و فکری رد می‌کنند. مصباح الانس، به عنوان منبعی ارزشمند، با دقتی بی‌نظیر، انسان را به تأمل در جایگاه خود در نظام الهی دعوت می‌کند.