متن درس

رجاء در سلوک عرفانی: تأملی در حسن و نقص امید به حق

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰۱)

مقدمه: رجاء، پلی میان امید و تسلیم

رجاء، به مثابه نسیمی روح‌افزا در وادی سلوک عرفانی، سالک را به سوی رحمت بی‌کران الهی رهنمون می‌سازد. این مقام، که در منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری جایگاهی ویژه دارد، در عین دارا بودن حسن‌های قرب‌آفرین، نقص‌هایی را نیز در خود نهفته دارد که نیازمند تأمل و تهذیب است. درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۲۰۱، با تبیینی عمیق و عرفانی از مفهوم رجاء، به بررسی دوگانگی حسن و نقص این منزل می‌پردازد و راهکارهایی برای رفع نواقص آن در مسیر تسلیم و فنا ارائه می‌دهد.

متن حاضر در سه بخش اصلی سامان یافته است: بخش نخست، مفهوم رجاء و جایگاه آن در سلوک عرفانی را کاوش می‌کند؛ بخش دوم، تمایز بین معارضه و اعتراض در رجاء را تحلیل می‌نماید؛ و بخش سوم، نقص‌های رجاء و راه‌های رفع آنها را در پرتو حکمت الهی بررسی می‌کند. هر بخش، با زیرعناوین تخصصی و جمع‌بندی‌های تفصیلی، به غنای محتوایی اثر می‌افزاید.

بخش نخست: مفهوم رجاء و جایگاه آن در سلوک عرفانی

تعریف رجاء: امید به رحمت الهی

رجاء، در اصطلاح عرفانی، به معنای امید به رحمت، کرم و عفو الهی است که سالک را از خوف عذاب رها ساخته، به سوی قرب حق هدایت می‌کند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره می‌فرمایند: «رجا يك حُسن دارد و يك نقص دارد حسن رجا زهر عذاب را ميگيرد». این امید، به سان چشمه‌ای زلال است که زهر ترس از عذاب را از قلب سالک می‌زداید و او را به خداوند کریم و جواد متصل می‌سازد.

حسن رجاء: نزدیکی به خدا

حسن رجاء در این است که سالک، خداوند را به صفات کمالیه چون کریم، جواد، رحیم و رؤوف می‌شناسد و به عفو و رحمت او امیدوار است. ایشان می‌فرمایند: «ميگه ان شا الله خدا عذاب نمى‌كند». این امید، نشان‌دهنده دلبستگی سالک به خداوند و اعتماد او به رحمت بی‌کران الهی است. رجاء، به سان پلی است که سالک را از وادی خوف به سوی سرای امن قرب الهی می‌برد.

نقص رجاء: دوگانگی میل سالک و اراده الهی

با وجود حسن‌های رجاء، این مقام از نقص نیز مبرا نیست. نقص رجاء زمانی بروز می‌کند که میل سالک با اراده الهی هم‌سو نباشد. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «ميلش با خدا دو تاست خدا چيزى و او چيزى ديگر را ميخواهد». این دوگانگی، رجاء را به معارضه با اراده الهی می‌کشاند، جایی که سالک به جای تسلیم، توقعی نادرست از خداوند دارد.

رجاء به‌عنوان منزل، نه مقام

رجاء، برخلاف مقامات پایدار سلوک، منزلی گذرا است که سالک باید از آن عبور کند. ایشان می‌فرمایند: «تعلق چرا ميگه علقه؟ چون اين‌ها منازل است يعنى بايد انسان بگذرد از اين چيزها». این تعلق، به سان باری است که سالک باید آن را بر زمین نهد تا با سبکی به سوی مراتب بالاتر سلوک صعود کند.

مراتب سلوک و نقص‌های هر مرحله

هر یک از منازل سلوک، از رجاء تا توکل، تسلیم، رضا و فنا، دارای حسن‌ها و نقص‌هایی است. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «تسليم هم مشكل خودش را دارد … حتى رضا مقام رضا هم باز مشكل خودش را دارد». حتی در مقام رضا، که سالک از خداوند راضی است، همچنان دوگانگی بین نفس سالک و اراده الهی وجود دارد، زیرا رضایت او نشانه‌ای از باقی ماندن نفس است. این دیدگاه، سلوک را به سان سفری پویا ترسیم می‌کند که هر مرحله‌اش نیازمند تهذیب و رفع نقص است.

جمع‌بندی بخش نخست

رجاء، به‌عنوان منزلی در سلوک عرفانی، با امید به رحمت الهی، سالک را به قرب حق نزدیک می‌کند، اما اگر به توقع نادرست گره بخورد، به معارضه با اراده الهی منجر می‌شود. این منزل، با حسن‌های قرب‌آفرین و نقص‌های ناشی از نفس، نیازمند عبور به سوی مراتب بالاتر مانند تسلیم و رضا است. شناخت دوگانگی رجاء، سالک را به سوی تهذیب نفس و هم‌سویی با حکمت الهی هدایت می‌نماید.

بخش دوم: تمایز معارضه و اعتراض در رجاء

معارضه: مخالفت بالقوه با اراده الهی

معارضه در رجاء، به معنای بالقوه بودن مخالفت با اراده الهی است. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «عارضَ همان است كه نسبت به لم يقع است». این معارضه زمانی رخ می‌دهد که سالک در رجاء خود، چیزی را آرزو کند که ممکن است با اراده خداوند هم‌سو نباشد. این حالت، هنوز به مخالفت عملی تبدیل نشده و در سطح میل و توقع باقی مانده است.

اعتراض: مخالفت بالفعل با حکمت الهی

اعتراض، برخلاف معارضه، به معنای مخالفت آشکار و عملی با حکمت الهی است. ایشان می‌فرمایند: «اعترضَ نسبت به همان وقع است». اعتراض زمانی رخ می‌دهد که سالک نه تنها توقعی نادرست دارد، بلکه به حکمت الهی ایراد می‌گیرد و گمان می‌کند که خداوند باید به میل او عمل کند. این اعتراض، نقصی شدیدتر از معارضه است و می‌تواند به انحراف از مسیر سلوک منجر شود.

مفهوم هَدَّدَ: تذکر الهی

واژه «هَدَّدَ» در متن، به معنای تذکر یا هشدار الهی است که خداوند به سالک می‌دهد تا او را از معارضه با اراده‌اش بازدارد. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «هدّده يعنى بانگ مخالف … لا يريد اعطا ما توقع». این تذکر، به سان آوایی است که سالک را از خواب غفلت بیدار می‌کند و او را به اصلاح مسیرش دعوت می‌نماید.

اعتراض به حکمت الهی: توهم راجی

اعتراض در رجاء، زمانی بروز می‌کند که سالک به توهم می‌افتد که خداوند نیازی به اجرای عدالت یا حکمت ندارد و باید صرفاً به کرم خود عمل کند. ایشان می‌فرمایند: «راجى يتوهم ان الله غنى عن تعويل عباده». این توهم، به سان غباری است که دید سالک را تیره می‌کند و او را از درک حکمت الهی بازمی‌دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

تمایز بین معارضه و اعتراض، مراحل مختلف نقص در رجاء را روشن می‌سازد. معارضه، به دلیل بالقوه بودن، نقصی قابل اصلاح است، اما اعتراض، که به مخالفت عملی با حکمت الهی می‌انجامد، انحرافی شدیدتر است. تذکر الهی (هَدَّدَ) و نقد توهم راجی، سالک را به سوی تهذیب نفس و پذیرش حکمت الهی هدایت می‌کنند.

بخش سوم: نقص‌های رجاء و راه‌های رفع آنها

نقد ادعای اعلمیت در برابر خداوند

یکی از شدیدترین نقص‌های رجاء، ادعای اعلمیت در برابر خداوند است که در متن به‌عنوان «اقبح الاعتراضات» توصیف شده است. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «يدعى انه اعلم منه … و هذا من اقبح الاعتراضات». این ادعا، نه تنها از رجاء عرفانی فاصله دارد، بلکه به جهل و انحراف منجر می‌شود. سالک راجی، به جای ادعای برتری، باید با تواضع به رحمت الهی امیدوار باشد.

رجاء به‌عنوان التماس و تواضع

رجاء در معنای اصیل خود، به معنای التماس و درخواست تواضع‌آمیز از خداوند است. ایشان می‌فرمایند: «راجى يعنى اميدوار يعنى التماس كننده». این رجاء، به سان دعای سالکی است که با دلی شکسته می‌گوید: «افعل بي ما أنت أهله و لا تفعل بي ما أنا أهله» (خدایا با من بر اساس شایستگی خودت رفتار کن، نه بر اساس استحقاق من). این التماس، ریشه در شناخت صفات کمالیه الهی دارد و از هرگونه ادعای برتری مبراست.

حق عبد: تسلیم و رضایت به حکمت الهی

حق عبد در سلوک، رضایت به حکمت الهی، تفویض امر به خداوند و تسلیم نفس در برابر اراده اوست. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «فحق العبد ان يرضى بحكمه … و يفوض اليه امره و يسلم اليه نفسه». این تسلیم، به سان واگذاری کشتی وجود به ناخدای حکمت الهی است که سالک را به ساحل امن قرب می‌رساند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: رَضِيَ ٱللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ۚ ذَٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ (بینه: ۸، : «خداوند از آنها خشنود است و آنها نیز از او خشنودند؛ این برای کسی است که از پروردگارش بترسد»).

نقد مالکیت مطلق در تصرف

مفهوم مالکیت الهی، برخلاف مالکیت بشری، مقید به حکمت و علم است. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «مالك، خدا هم اين چنين است … بحيث مالكيت و ملكيت يعنى استفاده‌ى از ملك». این دیدگاه، مالکیت الهی را از هرگونه خودسری یا اتلاف مبرا می‌داند و تصرفات خداوند را در چارچوب حکمت و خیر مطلق تعریف می‌کند.

نقد شارح و تفسیر نادرست رجاء

تفسیر شارح از رجاء، به دلیل خلط آن با ادعای اعلمیت و اعتراض به حکمت الهی، نادرست است. ایشان می‌فرمایند: «اين بيانى كه الان اين جا امده … معناى خوبى نيست خوب معنا نكرده». این نقد، بر نیاز به تبیین دقیق‌تر مفاهیم عرفانی تأکید دارد و رجاء را به‌عنوان صفتی کمالی معرفی می‌کند که ریشه در دل و تواضع دارد، نه در ادعای برتری.

رجاء و حکمت الهی: تبیین قرآنی

رجاء، زمانی به کمال می‌رسد که با حکمت الهی هم‌سو شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِّيًا (مریم: ۶۴، : «و پروردگار تو فراموشکار نیست»). آیت‌الله نکونام این آیه را مبنای نقد توهم راجی قرار می‌دهند که گمان می‌کند خداوند از حکمت خود غافل است.

جمع‌بندی بخش سوم

نقص‌های رجاء، از جمله معارضه، اعتراض و ادعای اعلمیت، با تهذیب نفس و تسلیم به حکمت الهی برطرف می‌شوند. رجاء عرفانی، به‌عنوان التماسی تواضع‌آمیز، سالک را به قرب الهی نزدیک می‌کند، مشروط بر آنکه از توقعات نفسانی و ادعای برتری مبرا باشد. حق عبد، در رضایت، تفویض و تسلیم نهفته است که او را به سوی مقام فنا هدایت می‌نماید.

جمع‌بندی نهایی

رجاء، به‌عنوان منزلی در سلوک عرفانی، با امید به رحمت الهی، سالک را از خوف عذاب رها می‌سازد، اما اگر به توقع نادرست یا اعتراض به حکمت الهی گره بخورد، نقص‌هایی را به همراه دارد. درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تبیین دقیق حسن و نقص رجاء، تمایز معارضه و اعتراض، و تأکید بر تسلیم و تواضع، راهنمایی ارزشمند برای سالکان ارائه می‌دهد. این اثر، با تمثیلات بدیع و نقد تفاسیر نادرست، رجاء را به مثابه پلی به سوی مراتب بالاتر سلوک معرفی می‌کند که با تهذیب نفس، به هم‌سویی کامل با اراده الهی منتهی می‌شود.