متن درس

رغبت: انگیزه الهی در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰۷)

مقدمه: رغبت، کلید ورود به حیاط سلوک

رغبت، به سان کلیدی است که درهای حیاط سلوک عرفانی را به روی سالک می‌گشاید. این منزل، که در منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری جایگاهی ممتاز در پایان بخش ابواب دارد، انگیزه و اشتیاق سالک را برای حرکت به سوی خداوند برمی‌انگیزد. درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۲۰۷، با تبیینی عمیق و عرفانی، به بررسی مراتب رغبت و نقش علم، یقین و شهود در ایجاد انگیزه برای عمل می‌پردازد.

متن حاضر در سه بخش اصلی سامان یافته است: بخش نخست، مراتب رغبت و جایگاه آن در سلوک را کاوش می‌کند؛ بخش دوم، نقش علم و یقین در ایجاد رغبت و رفع سستی را تحلیل می‌نماید؛ و بخش سوم، مقام احسان و تأثیر شهود بر تقویت عمل را بررسی می‌کند.

بخش نخست: مراتب رغبت و جایگاه آن در سلوک عرفانی

آغاز با ذکر الهی: بسم الله الرحمن الرحیم

درس‌گفتار با ذکر شریف بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ آغاز می‌شود، که نشانه‌ای از قرار گرفتن بحث در چارچوب معارف توحیدی است. این نوار، شماره ۲۱۱ از سلسله مباحث منازل السائرین، به تبیین رغبت به‌عنوان آخرین منزل در بخش ابواب اختصاص دارد. این آغاز، به سان مشعلی است که راه سلوک را برای سالک روشن می‌سازد.

تقسیم‌بندی رغبت: سه درجه سلوک

رغبت به سه درجه تقسیم می‌شود: درجه اول (رغبت اهل خبر)، درجه دوم و درجه سوم، که در این درس‌گفتار تمرکز بر درجه اول است. ایشان می‌فرمایند: «و الرغبه على ثلاث درجات». این تقسیم‌بندی، سیر تکاملی سالک را از انگیزه مبتنی بر خبر تا شهود و معاینه ترسیم می‌کند.

رغبت، به‌عنوان آخرین منزل ابواب، سالک را از کوچه‌های ابتدایی سلوک به حیاط معاملات هدایت می‌کند. این منزل، به سان پلی است که سالک را برای ورود به مراحل عملی‌تر و عمیق‌تر سلوک آماده می‌سازد.

درجه اول رغبت: رغبت اهل خبر

درجه اول رغبت، مختص اهل خبر است، یعنی کسانی که انگیزه‌شان از اخبار شرعی و علم به کتاب و سنت ناشی می‌شود. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «الدرجه الاولى رغبه اهل الخبر يتولد من العلم». این رغبت، ابتدایی‌ترین سطح انگیزه است که سالک را به سوی اجتهاد و عمل ترغیب می‌کند.

رغبت اهل خبر، به سان نهالی است که در خاک علم شرعی کاشته شده و با آبیاری اعتقاد جازم رشد می‌یابد. این درجه، اگرچه ابتدایی است، اما نقشی بنیادین در آغاز سلوک ایفا می‌کند.

جایگاه رغبت در پایان ابواب

رغبت، به‌عنوان آخرین منزل در بخش ابواب، نقطه عزیمتی برای ورود به حیاط معاملات است. ایشان می‌فرمایند: «رغبت اخريش هست مى‌ريم تو حياط يا الله اقسام معاملات ميشه». این جایگاه، اهمیت رغبت را به‌عنوان پیش‌نیاز مراحل عملی‌تر سلوک نشان می‌دهد.

رغبت، به سان دری است که سالک را از کوچه‌های نظری به حیاط عملی سلوک رهنمون می‌سازد. این منزل، با ایجاد انگیزه، سالک را برای مواجهه با چالش‌های مراحل بعدی آماده می‌کند.

جمع‌بندی بخش نخست

رغبت، به‌عنوان آخرین منزل ابواب، سالک را از سستی و بی‌میلی به سوی اجتهاد و عمل هدایت می‌کند. درجه اول رغبت، که مبتنی بر علم شرعی و اخبار کتاب و سنت است، انگیزه ابتدایی سالک را شکل می‌دهد. این منزل، با جایگاه کلیدی خود، سالک را برای ورود به مراحل عملی‌تر سلوک آماده می‌سازد.

بخش دوم: نقش علم و یقین در ایجاد رغبت و رفع سستی

علم: مبنای رغبت

علم شرعی، مبتنی بر کتاب و سنت، مبنای اصلی ایجاد رغبت در درجه اول است. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «يتولد من العلم… علم پس بايد علم به اين‌ها پيدا بكند». این علم، که شامل آگاهی از احکام، ثواب‌ها و عقاب‌های دینی است، انگیزه سالک را برای عمل تقویت می‌کند.

علم، به سان چراغی است که مسیر سلوک را روشن می‌سازد. بدون این چراغ، سالک در تاریکی سستی و بی‌میلی گمراه می‌شود. مثال‌هایی مانند وعده ثواب برای کمک به فقیر یا زیارت مکه، نشان‌دهنده نقش علم در ایجاد انگیزه است.

علم به‌عنوان نور الهی

علم در سلوک، فراتر از دانش نظری، نوری الهی است که خداوند در قلب سالک قرار می‌دهد. ایشان می‌فرمایند: «علم نور يقذفه الله فى قلب من يشاء». این علم، به باور و یقین منجر می‌شود و انگیزه‌ای قوی برای رغبت ایجاد می‌کند.

این نور الهی، به سان شعله‌ای است که قلب سالک را روشن می‌کند و او را از ظلمت سستی نجات می‌دهد. این تعریف، علم را به معرفت قلبی پیوند می‌زند که تحول درونی سالک را به دنبال دارد.

رابطه یقین و عمل

یقین، نتیجه علم شرعی و اعتقاد جازم، عامل اصلی رفع سستی و تقویت عمل است. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «اگر يقين باشد مشكل كم ميشه… اگر يقين داشته باشد به يك چيزى سستى نمى‌تواند پيدا بكند». سالک با یقین به حقیقت دین، نمی‌تواند در برابر عمل سستی نشان دهد.

یقین، به سان ستونی است که بنای عمل سالک را استوار می‌سازد. مثال‌هایی مانند انگیزه قوی برای امتحان در برابر بی‌میلی به نماز صبح، نشان‌دهنده تأثیر یقین بر رفتار است. این نکته، نقدی بر ادعای «علم زیاد داریم، اما عمل نمی‌کنیم» ارائه می‌دهد و فقدان عمل را نتیجه کمبود یقین می‌داند.

سستی: نتیجه بی‌علمی و بی‌اعتقادی

سستی و بی‌عملی، نتیجه مستقیم فقدان علم و اعتقاد است. ایشان می‌فرمایند: «سستى‌ها مال بى علمى است… تمام بى عملى‌ها مال بى اعتقادى است». سالک فاقد یقین، نمی‌تواند انگیزه لازم برای عمل را حفظ کند.

سستی، به سان علف هرزی است که در باغ دل سالک می‌روید و مانع رشد رغبت می‌شود. مثال‌هایی مانند اهمال در نوافل یا اولویت دادن به خواب بر عبادت، نشان‌دهنده ریشه سستی در ضعف اعتقاد است.

قصاصه الرخص: پست‌ترین سستی‌ها

قصاصه الرخص، به معنای پست‌ترین نوع سستی‌ها و اهمال‌کاری‌هاست که سالک را از سلوک بازمی‌دارد. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «و تمنع صاحبها من الرجوع الى قصاصه الرخص». رغبت، با تقویت اعتقاد، مانع بازگشت سالک به این سستی‌ها می‌شود.

قصاصه الرخص، به سان گردابی است که سالک را به سوی غفلت می‌کشاند. مثال‌هایی مانند اهمال در وضو یا نوافل به دلیل «ولش کن»، نشان‌دهنده این پست‌هاست. رغبت، با ایجاد انگیزه، سالک را از این دام‌ها رها می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

علم شرعی و یقین، مبنای رغبت در درجه اول هستند و سالک را از سستی و قصاصه الرخص مصون می‌دارند. علم، به‌عنوان نور الهی، با ایجاد باور قلبی، انگیزه عمل را تقویت می‌کند. فقدان یقین، ریشه سستی و بی‌عملی است، و رغبت، با تکیه بر علم، سالک را به سوی اجتهاد هدایت می‌نماید.

بخش سوم: مقام احسان و تأثیر شهود بر تقویت عمل

رغبت و اجتهاد متعلق به شهود

رغبت ناشی از علم، سالک را به اجتهاد سوق می‌دهد، و این اجتهاد در درجه اول، متعلق به شهود ابتدایی است. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «فتبعث على الاجتهاد… الاجتهاد المتعلق بالشهود». این شهود، در سطح مقام احسان است و هنوز به حقیقت نرسیده است.

شهود، به سان آینه‌ای است که حقایق دینی را به سالک نشان می‌دهد و او را به عمل ترغیب می‌کند. این شهود ابتدایی، سالک را از سستی دور نگه می‌دارد و انگیزه او را برای اجتهاد تقویت می‌کند.

مقام احسان: تقویت یقین با شهود

در مقام احسان، ایمان سالک به سطحی می‌رسد که یقین او با شهود عیانی تقویت می‌شود. ایشان می‌فرمایند: «و اذا بلغ الايمان مقام الاحسان… يقوى يقينه بالعيان». این مقام، سالک را از سستی مصون نگه می‌دارد و جدیت او را در عمل افزایش می‌دهد.

مقام احسان، که در حدیث نبوی «أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ» تعریف شده، به سان قله‌ای است که سالک در آن خدا را چنان عبادت می‌کند که گویی او را می‌بیند. این شهود، یقین را تقویت کرده و سستی را از سالک دور می‌کند.

نقد استفاده غیرموجه از رخص

استفاده غیرموجه از رخص، به اهمال‌کاری و سستی منجر می‌شود. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «و منعه اخذ بالرخص… قصاصه الرخص يعنى پستى‌هاى ولش كن». رغبت و یقین قوی، سالک را از این اهمال بازمی‌دارد و به سوی عمل هدایت می‌کند.

رخص غیرموجه، به سان دام‌هایی است که سالک را در غفلت گرفتار می‌کند. مثال‌هایی مانند اهمال در نوافل به دلیل «چه اشکالی دارد»، نشان‌دهنده این سستی‌هاست. رغبت، با ایجاد انگیزه، سالک را از این دام‌ها رها می‌سازد.

ایمان به غیب: مبنای رغبت اهل خبر

رغبت اهل خبر، مبتنی بر ایمان به غیب است که از اخبار کتاب و سنت ناشی می‌شود. ایشان می‌فرمایند: «اهل الخبر هم الذين امنوا بالغيب». این ایمان، انگیزه سالک را برای عمل تقویت می‌کند و او را از سستی دور نگه می‌دارد.

ایمان به غیب، به سان بذری است که در قلب سالک کاشته می‌شود و با علم به کتاب و سنت به رغبت تبدیل می‌گردد. این ایمان، سالک را به سوی اجتهاد و عمل هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

مقام احسان، با شهود ابتدایی، یقین سالک را تقویت می‌کند و او را از سستی و قصاصه الرخص مصون می‌دارد. رغبت اهل خبر، با تکیه بر ایمان به غیب و علم به کتاب و سنت، سالک را به سوی اجتهاد هدایت می‌کند. این مقام، پیش‌نیاز ورود به مراتب بالاتر سلوک است.

جمع‌بندی نهایی

رغبت، به‌عنوان آخرین منزل ابواب، سالک را از سستی و بی‌میلی به سوی اجتهاد و عمل هدایت می‌کند. درجه اول رغبت، که مبتنی بر علم شرعی و ایمان به غیب است، انگیزه ابتدایی سالک را شکل می‌دهد. علم، به‌عنوان نور الهی، با ایجاد یقین، مانع سستی می‌شود و سالک را به مقام احسان رهنمون می‌سازد. درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تبیین دقیق نقش علم، یقین و شهود، راهنمایی جامع برای سالکان ارائه می‌دهد. این اثر، با تأکید بر اهمیت معرفت و اعتقاد، سالک را از قصاصه الرخص دور نگه می‌دارد و او را به سوی مراتب بالاتر سلوک هدایت می‌کند.