متن درس

منازل السائرین: تأملاتی در باب صبر

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۷۷)

دیباچه

سلوک عرفانی، چونان سفری ژرف در ژرفنای معرفت الهی، سالک را از منازل گوناگون به سوی قله‌های قرب رهنمون می‌سازد. صبر، گوهری درخشان در این مسیر، به مثابه خمیرمایه خلق انسانی، زیربنای فضایل اخلاقی و شرط بنیادین طی مراحل معنوی است. این مقام، که سالک را در برابر اضداد زندگی، از سختی و راحتی تا فقر و غنا، استوار می‌دارد، نه تنها از شکستگی و انفعال بازمی‌دارد، بلکه به سوی کمال معنوی هدایت می‌کند. متن حاضر، برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۲۷۷، با نگاهی علمی، عرفانی و فلسفی به تبیین صبر می‌پردازد. محور بحث، آیه شریفه ﴿وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ﴾ (نحل: ۱۲۷، : «و شکیبایی پیشه کن، و شکیبایی‌ات جز به [توفیق] خدا نیست») است که صبر را به قوت الهی وابسته می‌داند. در این نوشتار، جایگاه صبر، مراتب آن، نقد دیدگاه‌های تعمیم‌یافته، و تأکید بر قاعده‌مندی حکمت الهی با ساختاری دانشگاهی بررسی می‌شود.

بخش یکم: مفهوم صبر و جایگاه آن در سلوک عرفانی

صبر: زیربنای فضایل اخلاقی

صبر، به مثابه خمیرمایه خلق انسانی، اولین منزل در باب اخلاق و شرط آغاز سلوک معنوی است. همان‌گونه که یقظه (بیداری) در بدایات، دروازه ورود به سلوک بود، صبر در اخلاق، زیربنای تحقق فضایل چون رضا، شکر و صدق قرار می‌گیرد. این صفت، چونان نیرویی محرک، سالک را در برابر ناملایمات زندگی استوار ساخته و امکان پیمودن مراحل سلوک را فراهم می‌آورد. آیه شریفه ﴿وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ﴾ (نحل: ۱۲۷) صبر را به توفیق الهی وابسته می‌داند، گویی این صفت، چون نوری از چشمه حکمت الهی در دل سالک می‌تابد.

صبر: ظرفیتی اکتسابی

صبر، برخلاف تصور ساده‌انگارانه، صفتی نیست که به‌ناگاه در انسان پدید آید. حدیث شریف «إن لم تکن حلیماً فتحلَّم» (اگر بردبار نیستی، خود را به بردباری بزن) بر اکتسابی بودن این صفت تأکید دارد. صبر، چونان عضله‌ای است که با تمرین مداوم و خویشتن‌داری در برابر چالش‌ها تقویت می‌شود. سالک، با تمرین تدریجی، این ظرفیت را در روح خویش نهادینه می‌کند، گویی هر لحظه صبوری، چون قطره‌ای در جویبار استقامت، به دریای قوت درونی می‌پیوندد.

روایات و غنای معنایی صبر

روایات اسلامی، صبر را چون گنجینه‌ای حکیمانه و عارفانه توصیف کرده‌اند که به دلیل عمق معنایی، کمتر مورد عمل قرار گرفته است. این غنا، مانند چشمه‌ای زلال است که اگر سالک از آن بنوشد، به سوی کمال معنوی رهنمون می‌شود. فقدان بهره‌گیری عملی از این روایات، خلأیی در تحقق فضایل اخلاقی پدید آورده، گویی گوهری گران‌بها در کنج صندوق معرفت خاک می‌خورد.

جمع‌بندی بخش یکم

صبر، به عنوان زیربنای فضایل اخلاقی، شرط آغاز سلوک معنوی و نیرویی اکتسابی است که با تمرین مداوم در سالک نهادینه می‌شود. روایات، این صفت را چون گوهری درخشان معرفی می‌کنند که با بهره‌گیری عملی، سالک را به سوی کمال هدایت می‌کند. آیه شریفه ﴿وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ﴾، صبر را به توفیق الهی پیوند می‌زند و جایگاه آن را در سلوک عرفانی تثبیت می‌کند.

بخش دوم: مراتب صبر و تبیین آن در اضداد زندگی

صبر در اضداد: ضراء و سراء، فقر و غنا

صبر، چونان جویباری زلال، در تمامی اضداد زندگی جاری است. روایتی منسوب به پیامبر اکرم (ص) از جبرئیل، صبر را در مواجهه با سختی (ضراء)، راحتی (سراء)، فقر (فاقه) و غنا (ثروت) تبیین می‌کند. سالک در سختی، چون کوهی استوار، از شکستگی و انفعال می‌رهد و در راحتی، از غفلت و فساد پرهیز می‌کند. این صبر، مانند سپری است که سالک را در برابر متغیرات زندگی حفظ می‌کند.

صبر در غنا: مدیریت نعمت

صبر در غنا، به معنای پرهیز از اسراف و مدیریت حکیمانه منابع است. سالک، چون باغبانی دانا، نعمت‌ها را چنان مدیریت می‌کند که گویی ندارد، و از تبذیر و نفله کردن آن‌ها بازمی‌ماند. این صبر، مانند نگهبانی هوشیار، از فساد نعمت و غفلت ناشی از آن جلوگیری می‌کند.

صبر در فقر: تحمل سختی

صبر در فقر، سالک را از شکستگی و انفعال در برابر ناملایمات مادی و معنوی بازمی‌دارد. این صفت، چونان آتشی در دل سالک، او را در برابر سرمای سختی‌ها گرم و شفاف نگه می‌دارد. سالک در فقر، مانند درختی است که در طوفان خم می‌شود، اما نمی‌شکند.

صبر در بلا و عافیت

صبر در بلا و عافیت، دو چالش اصلی سالک را نمایان می‌کند. در بلا، صبر از شکستگی و انفعال جلوگیری می‌کند، و در عافیت، از فساد و غفلت بازمی‌دارد. این دوگانگی، مانند دو بال پرنده، سالک را در مسیر تعادل و کمال نگه می‌دارد. صبر در عافیت، چونان دشواری است که سالک را از غرق شدن در لذات مادی بازمی‌دارد، گویی در میان نعمت‌ها، چون زاهدی در بیابان، متانت خویش را حفظ می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

صبر، در اضداد زندگی، از سختی و راحتی تا فقر و غنا، سالک را به حفظ ثبات و اقتدار هدایت می‌کند. این صفت، در غنا با مدیریت نعمت، در فقر با تحمل سختی، و در بلا و عافیت با حفظ تعادل، سالک را از انفعال و فساد بازمی‌دارد. روایت جبرئیل، جامعیت صبر را در تمامی شئون زندگی نشان می‌دهد.

بخش سوم: صبر و رابطه آن با قوت الهی

صبر و توکل به خدا

آیه شریفه ﴿وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ﴾ (نحل: ۱۲۷) صبر را به قوت الهی وابسته می‌داند. صبر سالک، با توکل به خدا و برای خدا انجام می‌شود، گویی این صفت، چون نوری از چشمه الهی، در دل او می‌تابد. این وابستگی، صبر را به نیرویی معنوی تبدیل می‌کند که بدون تأیید الهی، تحقق نمی‌یابد.

نقد تعمیم صبر به قوت الهی

برخی شارحان، صبر را به قوت و قوت را به خدا نسبت داده و نتیجه گرفته‌اند که صبر تنها از خداست. این تعمیم، با مثال‌هایی مانند صبر ظالمان (صدام، آتاتورک) نقد می‌شود. صبر، صفتی مشترک بین مؤمن و کافر است، مانند شجاعت یا زیبایی، که به عوامل مختلفی بستگی دارد. این دیدگاه، مانند ریختن آب در شراب ناب، حقیقت صبر را مخدوش می‌کند.

صبر اکتسابی: مثال بدلکاران

صبر، مانند صفتی است که با تمرین تقویت می‌شود. بدلکاران، با تمرینات سخت، به صبری فوق‌العاده دست می‌یابند، گویی تن و روح خویش را در کوره سختی‌ها آب‌دیده می‌کنند. این مثال، نقش تمرین و تربی را در نهادینه‌سازی صبر نشان می‌دهد.

نقد منطقی تعمیم صبر

تعمیم صبر به قوت الهی، به سایر صفات (مانند ظلم یا سرقت) نیز قابل تسری است، که نتیجه‌ای غیرمنطقی است. صبر سالک، به دلیل نیت و جهت‌گیری الهی، از صبر دیگران متمایز است، گویی چون گلی در باغ ایمان، از خارق‌های دیگر جدا می‌شود.

جمع‌بندی بخش سوم

صبر سالک، با توکل به خدا، به نیرویی معنوی تبدیل می‌شود که از قوت الهی سرچشمه می‌گیرد. نقد تعمیم صبر به قوت الهی، این صفت را به‌عنوان ویژگی مشترک معرفی می‌کند که با تمرین تقویت می‌شود. تمایز صبر سالک، در نیت الهی و جهت‌گیری معنوی او نهفته است.

بخش چهارم: صبر در مواجهه با بلا و پرهیز از شکایت

صبر: کلید فتح و خیر الهی

صبر، چونان کلیدی برای فتح، بلا را به خیر الهی تبدیل می‌کند. این صفت، نه تنها دفاعی، بلکه نیرویی فعال برای تحول چالش‌ها به فرصت‌های معنوی است. سالک، با صبر، مانند کیمیاگری، سختی‌ها را به گوهر رشد معنوی بدل می‌کند.

پرهیز از شکایت نزد مخلوقین

سالک نباید در برابر بلا، از خدا نزد مخلوقین شکایت کند. این رفتار، مانند افشای راز دل نزد بیگانگان، یا دوستان را آزار می‌دهد یا دشمنان را شاد می‌کند. صبر، سالک را به حفظ کرامت و توکل در برابر دیگران ملزم می‌کند.

تفاوت دفاع و شکایت

دفاع، حقی مشروع برای حفظ بقا و حقوق است، اما شکایت، نشانه ناکامی در تحمل بلا و سلب توکل است. این تمایز، مانند خطی میان حفظ حق و تسلیم به ضعف، سالک را به تعادل هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

صبر، بلا را به خیر الهی تبدیل کرده و سالک را از شکایت نزد مخلوقین بازمی‌دارد. تمایز دفاع و شکایت، سالک را به حفظ کرامت و تعادل در برابر چالش‌ها هدایت می‌کند. این صفت، مانند مشعلی فروزان، مسیر سلوک را روشن می‌سازد.

بخش پنجم: آیات سوره نحل و تبیین صبر در قرآن کریم

آیات سوره نور: راهنمای عملی صبر

آیات ۱۲۵ تا ۱۲۷ سوره نور، صبر را به‌عنوان جایگزینی برتر برای معاقبه معرفی می‌کنند:
– ﴿ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ﴾ (نحل: ۱۲۵، ترجمه: «با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن، و با آنان به شیوه‌ای که نیکوتر است مجادله نما.»)
– ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ ۖ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾ (نحل: ۱۲۶، ترجمه: «و اگر به کیفر دادن پرداختید، همان‌گونه که کیفر دیدید کیفر دهید، و اگر شکیبایی ورزید، قطعاً آن برای شکیبایان بهتر است.»)
– ﴿وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ ۚ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلَا تَكُ فِي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ﴾ (نحل: ۱۲۷، ترجمه: «و شکیبایی پیشه کن، و شکیبایی‌ات جز به [توفیق] خدا نیست، و بر آنان اندوهگین مباش، و از آنچه نیرنگ می‌کنند دلتنگ مشو.»)
این آیات، صبر را در برابر مکر و ظلم، مانند سپری معنوی، معرفی می‌کنند که به آرامش درونی و خیر الهی منجر می‌شود.

صبر واهی: صبر خاص سالک

صبر سالک، به دلیل نیت خالص و جهت‌گیری الهی، از صبر عام متمایز است. این صبر، مانند گلی در باغ ایمان، با ارزشی معنوی، سالک را به قرب الهی رهنمون می‌سازد. آیه ﴿وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ﴾، این صبر خاص را تأیید می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

آیات سوره نحل، صبر را به‌عنوان جایگزینی برتر برای معاقبه معرفی کرده و سالک را به آرامش و خیر الهی هدایت می‌کنند. صبر واهی، با نیت الهی، ارزشی متعالی دارد که سالک را به سوی کمال معنوی رهنمون می‌سازد.

نتیجه‌گیری کلی

صبر، چون قله‌ای در منازل سلوک، سالک را به حفظ ثبات در برابر اضداد زندگی هدایت می‌کند. این صفت، زیربنای فضایل اخلاقی، با تمرین مداوم و توکل به خدا به کمال می‌رسد. صبر در غنا، فقر، بلا و عافیت، سالک را از انفعال و فساد حفظ کرده و بلا را به خیر الهی تبدیل می‌کند. آیات سوره نحل، صبر را جایگزینی برتر معرفی کرده و نقد تعمی‌های عام، صبر سالک را به دلیل نیت الهی متمایز می‌سازد. این نوشتار، با تبیین دقیق این مفاهیم، سالک را به سوی معرفت و قرب الهی رهنمون می‌سازد.