متن درس

منازل السائرین: تأملاتی در باب الصبر در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۸۰)

مقدمه: سفری به سوی حق‌محوری و کمال نفسانی

«منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری، اثری سترگ در عرفان اسلامی است که مراحل سلوک سالک را به سوی حق‌تعالی با دقتی بی‌نظیر ترسیم می‌کند. در این اثر، باب الصبر، به‌عنوان منزلگاهی بنیادین در مسیر سیر و سلوک معرفی شده‌ است. باب الصبر، سالک را در برابر چالش‌های نفسانی، طاعات، و بلایا استوار می‌سازد. این نوشتار، با استناد به درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، این باب را با رویکردی علمی تبیین کرده است.

باب الصبر، استواری در مسیر حق

باب الصبر، منزلگاهی است که سالک را در برابر چالش‌های نفسانی، طاعات، و بلایا استوار می‌سازد. صبر، به‌عنوان صفتی چندبُعدی، در سه مرتبه اصلی صبر در برابر معصیت، طاعت، و بلا تجلی می‌یابد. این باب، مانند سپری است که سالک را در برابر طوفان‌های نفسانی و مصائب محافظت می‌کند و او را به سوی کمال معنوی هدایت می‌نماید.

تقسیم‌بندی صبر به سه مرتبه اصلی

صبر در «منازل السائرین» به سه مرتبه اصلی تقسیم می‌شود: صبر در برابر معصیت، صبر در برابر طاعت، و صبر در برابر بلا و مصیبت. صبر در برابر معصیت، به‌عنوان پیش‌نیاز سایر مراتب، زیربنای سلوک معنوی است، زیرا بدون خودداری از گناه، زمینه برای طاعت و تحمل بلا فراهم نمی‌شود. این ساختار، مانند نردبانی است که هر پله‌اش، سالک را به سوی قله کمال نزدیک‌تر می‌کند.

صبر در برابر معصیت: زیربنای سلوک

صبر در برابر معصیت، اولین مرتبه صبر است که سالک را از جاذبه‌های نفسانی (لذت، شهوت، و حظوظ) بازمی‌دارد. این صبر، مانند ترمزی است که مانع از سقوط سالک در دام گناه می‌شود. بدون این خویشتن‌داری، طاعت منتفی شده و بلایا به‌جای خیرات الهی، به مكافات تبدیل می‌شوند. آیه ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (سوره حشر، آیه ۹، : «کسانی که از بخل و خودخواهی خويشتن باز دارند، همانان رستگارانند») این خویشتن‌داری را کلید رستگاری می‌داند.

پیامد فقدان صبر در برابر معصیت

فقدان صبر در برابر معصیت، زنجیره فضایل را مختل می‌کند. بدون خودداری از گناه، طاعت منتفی شده و بلایا به‌جای خیرات الهی، به عذاب و مكافات تبدیل می‌شوند. این امر، مانند خاکی است که اگر از علف‌های هرز پاک نشود، بذرهای طاعت در آن رشد نمی‌کنند و بلایا به جای آبدیده کردن سالک، او را به سوی عذاب می‌کشانند.

تمایز بین بلایای ولایی و مكافاتی

بلایا به دو دسته تقسیم می‌شوند: بلایای ولایی که خیرات الهی‌اند و صبر مومن را آبدیده می‌کنند، و بلایای مكافاتی که نتیجه دوری از حق و ارتکاب معصیت‌اند. صبر در برابر بلایای ولایی، تنها در صورتی محقق می‌شود که سالک در برابر معصیت و طاعت صبور باشد. این تمایز، مانند تفاوت میان بارانی است که زمین را سیراب می‌کند و سیلی که آن را ویران می‌سازد.

مراتب صبر در برابر معصیت

صبر در برابر معصیت به چهار مرتبه تقسیم می‌شود، که هر یک نشان‌دهنده سطحی از رشد معنوی است:

• مرتبه اول: صبر به دلیل ترس از عذاب (حذرا من الجزاء): این مرتبه، نازل‌ترین سطح صبر است که سالک به دلیل ترس از عذاب الهی از گناه پرهیز می‌کند. این صبر، مانند محافظه‌کاری است که از ترس مجازات، سالک را از گناه بازمی‌دارد.
• مرتبه دوم: صبر برای حفظ ایمان (حفظا للإيمان): در این مرتبه، سالک برای حفظ هویت ایمانی و انجام اعمال صالح (مانند اقامه نماز جماعت) از گناه اجتناب می‌کند. این صبر، مانند نگهبانی است که از گنج ایمان حفاظت می‌کند.
• مرتبه سوم: صبر به دلیل رعایت حرمات الهی (لحرمات الله): این مرتبه، به احترام به عظمت خدا و حفظ حدود الهی اشاره دارد، که سالک را به دلیل معرفت به حق از گناه بازمی‌دارد، مانند سربازی که به احترام پرچم حق، از خطا دوری می‌کند.
• مرتبه چهارم: صبر به دلیل حیاء از خدا (حیاءا): عالی‌ترین مرتبه صبر، حیاء است که از نجابت و عفت درونی سرچشمه می‌گیرد. سالک به دلیل مشاهده حق یا آگاهی از مشاهده شدن توسط حق، از گناه پرهیز می‌کند، گویی آینه‌ای است که جز نور حق در آن منعکس نمی‌شود.

نقد و اصلاح مراتب صبر در متن اصلی

متن اصلی و شرح آن، در ترتیب مراتب صبر دچار خلط و ناهماهنگی شده‌اند. برای رفع این ابهام، مراتب صبر به چهار مرتبه اصلاح شده‌اند: ترس از عذاب، حفظ ایمان، رعایت حرمات الهی، و حیاء. این اصلاح، مانند صیقل دادن آینه‌ای است که تصویر حقیقت را روشن‌تر می‌سازد. نقد متن اصلی، ضرورت بازنگری متون عرفانی را برجسته می‌کند تا مفاهیم با دقت و وضوح بیشتری ارائه شوند.

مرتبه پنجم: صبر ذاتی و نفسانی

فراتر از مراتب چهارگانه، مرتبه‌ای پنجم معرفی می‌شود که در آن، سالک به دلیل ذات پاک و نجابت نفسانی، از گناه اجتناب می‌کند. این صبر، مانند گوهری است که در ذات خود پاک است و نیازی به عوامل خارجی (مانند ترس یا حیاء) ندارد. حتی در غیاب خدا یا عذاب، این سالک از گناه بیزار است، گویی نفس او ذاتاً با کجی و آلودگی بیگانه است.

مرتبه ششم: نفرت ذاتی از گناه

در مرتبه‌ای والا، اولیای خدا به مقامی می‌رسند که گناه برایشان نه‌تنها جاذبه ندارد، بلکه نفرت‌انگیز و عذاب‌آور است. این حالت، فراتر از صبر است، مانند قله‌ای که سالک در آن از نیاز به خویشتن‌داری رها شده و گناه برایش تلخ و منفور است. قاعده الحق حلو لأهل الحق و مرّ لأهل الباطل (حق برای اهل حق شیرین و برای اهل باطل تلخ است) این مقام را تبیین می‌کند.

اهمیت حیاء در سلوک

حیاء، صفتی بنیادین در دین‌داری است که در روایت «لا دين لمن لا حياء له» و «لا دين لمن لا انصاف له» بر آن تأکید شده است. حیاء، مانند سپری است که سالک را از گناه حفظ می‌کند و او را به رعایت حرمت الهی ملزم می‌سازد. انصاف، مکمل حیاء، در تعامل با دیگران نمود می‌یابد و هر دو، زیربنای کمال اخلاقی‌اند.

جمع‌بندی

باب الصبر، سالک را در برابر معصیت، طاعت، و بلا استوار می‌سازد. صبر در برابر معصیت، با مراتب شش‌گانه (ترس از عذاب، حفظ ایمان، رعایت حرمات الهی، حیاء، صبر ذاتی، و نفرت از گناه)، سیر تکاملی او را ترسیم می‌کند. این صبر، مانند کلیدی است که درهای کمالات معنوی را می‌گشاید و سالک را به سوی قرب الهی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی نهایی

«منازل السائرین» با تبیین باب الصبر، سالک را از خودمحوری به حق‌محوری و از چالش‌های نفسانی به کمال معنوی رهنمون می‌سازد. باب الصبر، با مراتب شش‌گانه صبر در برابر معصیت، او را در برابر جاذبه‌های نفسانی استوار کرده و به مقام خلصین هدایت می‌کند. آیات قرآن کریم، مانند ﴿إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي﴾، ﴿إِنَّا لِلَّهِ﴾، و ﴿وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ﴾، عصاره این مقامات را تأیید می‌کنند. این اثر، مانند نوری است که مسیر سلوک را روشن ساخته و سالک را به سوی اقیانوس بی‌کران حق هدایت می‌نماید.