متن درس

منازل السائرین: تبیین مقام صبر در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۸۱)

مقدمه

سلوک عرفانی، سفری است ژرف و باطنی که سالک را از ظلمات نفس به سوی نور الهی رهنمون می‌سازد. در این مسیر، مقامات معنوی چون نردبان‌هایی استوار، روح را به سوی کمال و قرب الهی هدایت می‌کنند. کتاب «منازل السائرین» اثر خواجه عبدالله انصاری، نقشه‌ای دقیق از این سفر ارائه می‌دهد که مراحل آن از بدایات تا حقیقت را دربرمی‌گیرد. در میان این مقامات، باب الصبر به‌منزله یکی از ارکان بنیادین سلوک عرفانی، نقشی کلیدی در تهذیب نفس و تقرب به حق ایفا می‌کند. صبر، که در مراتب مختلف خود شامل صبر عن المعصیة، صبر على الطاعة، و صبر على المصائب است، چونان پایه‌ای است که سایر فضایل اخلاقی بر آن استوار می‌گردد. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۲۸۱، با نگاهی عمیق و نقادانه، مرتبه دوم صبر، یعنی صبر على الطاعة، را با استناد به آیات قرآن کریم، احادیث شریفه، و تحلیل‌های عرفانی تبیین کرده‌اند.

بخش اول: جایگاه و اهمیت صبر در سلوک عرفانی

صبر به‌منزله بنیاد سلوک

صبر، در سلوک عرفانی، چونان ریشه‌ای است که درخت طاعت را استوار می‌سازد و میوه‌های تقرب را به بار می‌آورد. خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرین»، صبر را یکی از ابواب اصلی قسم الاخلاق معرفی می‌کند که سالک را از پراکندگی اعمال و آشفتگی نفس به سوی نظم و انسجام معنوی هدایت می‌نماید. صبر، در مراتب سه‌گانه خود، شامل صبر عن المعصیة (خودداری از گناه)، صبر على الطاعة (پایداری در عبادت)، و صبر على المصائب (تحمل سختی‌ها) است. این سه مرتبه، چونان حلقه‌های زنجیری به هم پیوسته، سالک را از تعلقات مادی رها ساخته و به سوی قرب الهی رهنمون می‌سازند.

تقسیم‌بندی صبر و مراتب آن

صبر در «منازل السائرین» به سه مرتبه تقسیم شده است که هر یک، سالک را به مرحله‌ای عمیق‌تر از تهذیب نفس می‌رساند. صبر عن المعصیة، که خودداری از گناه و دوری از محرمات است، چونان طهارتی است که نفس را از آلودگی‌ها پاک می‌کند. صبر على الطاعة، که موضوع اصلی این نوشتار است، پایداری در انجام عبادات با تداوم، اخلاص، و انطباق با علم شرعی را می‌طلبد. صبر على المصائب، که به تحمل سختی‌ها و بلایا اشاره دارد، سالک را به پذیرش مشیت الهی دعوت می‌کند. این سه مرتبه، به‌منزله پله‌هایی هستند که سالک را از ظلمت نفس به نورانیت قلب می‌رسانند.

صبر على الطاعة، به دلیل نیاز به استمرار، خلوص نیت، و آگاهی شرعی، از صبر عن المعصیة دشوارتر و برتر دانسته شده است. این مرتبه، چونان میوه‌ای است که از ریشه صبر عن المعصیة بار می‌دهد، اما خود به دلیل تقرب به حق، ارزشی متعالی‌تر دارد.

قیاس صبر با طهارت و صلاة

در تبیین رابطه صبر عن المعصیة و صبر على الطاعة، درس‌گفتار از قیاسی بدیع بهره می‌گیرد: صبر عن المعصیة به طهارت و صبر على الطاعة به صلاة تشبیه شده است. همان‌گونه که صلاة بدون طهارت ممکن نیست، صبر على الطاعة نیز بدون صبر عن المعصیة محقق نمی‌شود. این قیاس، رابطه علّی بین این دو مرتبه را روشن می‌سازد: صبر عن المعصیة، چونان طهارتی است که شرط لازم برای تحقق طاعت معتبر است.

إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ (سوره عنکبوت، آیه ۴۵). : «همانا نماز از فحشا و منکر بازمی‌دارد.»

این آیه کریم، اثر بازدارنده صلاة از گناه را تأیید می‌کند، اما این اثر مشروط به طهارت باطنی است. صلاة معتبر، که با طهارت همراه است، سالک را از فحشا و منکر دور می‌کند، اما صلاة بدون طهارت، فاقد این اثر است.

رابطه متقابل صلاة و معصیت

درس‌گفتار به رابطه متقابل بین صلاة و معصیت اشاره دارد: صلاة معتبر، انسان را از فحشا و منکر بازمی‌دارد، اما معصیت نیز مانع تحقق صلاة مقبول می‌شود. این رابطه، چونان چرخه‌ای است که در آن طهارت و طاعت، یکدیگر را تقویت می‌کنند و معصیت، مانع این چرخه می‌گردد. صلاة بدون طهارت، مانند درختی بی‌ریشه است که میوه‌ای به بار نمی‌آورد.

برای تبیین این مفهوم، درس‌گفتار از تمثیلی حکایتی بهره می‌گیرد: جوانی که اعمال نیکش در قبر با اعمال بدش مواجه می‌شود و به دلیل غلبه معاصی، از خیرات محروم می‌ماند. این تمثیل، نشان می‌دهد که صلاة بدون طهارت، نه‌تنها اثر معنوی ندارد، بلکه ممکن است به دلیل همراهی با معصیت، سالک را از قرب الهی دور کند.

جمع‌بندی بخش اول

باب الصبر، به‌منزله بنیانی استوار در سلوک عرفانی، سالک را از پراکندگی نفس به سوی انسجام معنوی هدایت می‌کند. مراتب سه‌گانه صبر، هر یک نقشی کلیدی در تهذیب نفس ایفا می‌کنند، اما صبر على الطاعة، به دلیل نیاز به تداوم، اخلاص، و علم شرعی، مرتبه‌ای متعالی‌تر است. قیاس صبر عن المعصیة با طهارت و صبر على الطاعة با صلاة، رابطه علّی بین این دو مرتبه را روشن می‌سازد. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۴۵ سوره عنکبوت، اثر بازدارنده صلاة معتبر را تأیید می‌کنند، اما این اثر مشروط به طهارت باطنی است. این بخش، با تبیین جایگاه صبر در سلوک، زمینه را برای بررسی عمیق‌تر صبر على الطاعة فراهم می‌آورد.

بخش دوم: صبر على الطاعة: تعریف، ویژگی‌ها، و اهمیت

تعریف صبر على الطاعة

صبر على الطاعة، در «منازل السائرین»، به‌عنوان دومین مرتبه صبر تعریف شده است که با سه ویژگی اصلی مشخص می‌شود: محافظة دائمة (تداوم در انجام طاعت)، رعایت اخلاص (پاکی نیت از شرک و ریا)، و تحسین طاعت با علم شرعی (انطباق عبادت با موازین فقهی). این تعریف، صبر على الطاعة را به‌منزله تلاشی آگاهانه و مستمر در مسیر عبادت معرفی می‌کند که سالک را از طاعت صوری به سوی طاعت حقیقی رهنمون می‌سازد.

صبر على الطاعة، چونان مشعلی است که مسیر سلوک را روشن می‌کند و سالک را از پراکندگی اعمال به سوی نظم و انسجام معنوی هدایت می‌نماید. این مرتبه، نیازمند تعهد دائمی به عبادت، خلوص نیت در برابر حق، و آگاهی از احکام شرعی است تا طاعت از آفات ریا و نقص مصون بماند.

ویژگی‌های صبر على الطاعة

درس‌گفتار، صبر على الطاعة را با سه ویژگی محافظة دائمة، رعایت اخلاص، و تحسین با علم شرعی تبیین می‌کند، اما به نقد ترتیب این ویژگی‌ها می‌پردازد. منطقاً، تحسین طاعت با علم شرعی باید مقدم باشد، زیرا صحت عبادت به انطباق با موازین فقهی وابسته است. سپس، محافظة دائمة، که تداوم در انجام طاعت را می‌طلبد، و در نهایت رعایت اخلاص، که طاعت را از شرک و ریا پاک می‌کند، قرار می‌گیرد.

این ترتیب، چونان ساختمانی است که ابتدا باید پایه‌های آن (علم شرعی) استوار گردد، سپس دیوارهای آن (تداوم) برپا شود، و در نهایت با تزئین اخلاص، به کمال رسد. نقد درس‌گفتار بر شارح «منازل السائرین» نشان می‌دهد که عدم رعایت این ترتیب منطقی، تبیین مفهوم را مخدوش کرده است. علم شرعی، چونان نقشه‌ای است که طاعت را از انحراف حفظ می‌کند؛ تداوم، چونان بنایی است که استحکام آن را تضمین می‌کند؛ و اخلاص، چونان نوری است که طاعت را به سوی حق متعالی می‌سازد.

اخلاص: جوهره طاعت

اخلاص در صبر على الطاعة، به‌منزله خلاص از غیر و وصال به حق تعریف شده است. این مفهوم، طاعت را از آلودگی‌های نفسانی مانند شرک، ریا، و وسوسه پاک می‌کند و آن را به عملی خالص برای حق تبدیل می‌سازد. اخلاص، چونان چشمه‌ای است که از قلب سالک می‌جوشد و طاعت را به سوی وصال الهی هدایت می‌کند.

درس‌گفتار، اخلاص را به خلاص از غیر و اتصال به حق تشبیه می‌کند. این تشبیه، نشان‌دهنده نقش اخلاص در رهایی سالک از تعلقات مادی و پیوند او با ذات الهی است. اخلاص، طاعت را از عملی ظاهری به معراجی معنوی تبدیل می‌کند که سالک را به انس با حق می‌رساند.

نقد ترتیب ویژگی‌ها در متن و شارح

درس‌گفتار به نقد ترتیب ویژگی‌های صبر على الطاعة در متن اصلی و شارح آن می‌پردازد. در متن اصلی، محافظة دائمة مقدم بر رعایت اخلاص و تحسین با علم شرعی ذکر شده است، حال آنکه منطقاً، علم شرعی باید مقدم باشد، زیرا بدون انطباق با شریعت، طاعت معتبر نخواهد بود. شارح نیز، به دلیل پیروی از این ترتیب نادرست، نتوانسته مفهوم را به‌درستی تبیین کند.

این نقد، چونان آینه‌ای است که کاستی‌های تبیین عرفانی را آشکار می‌سازد. علم شرعی، به‌منزله بنیانی است که طاعت بر آن استوار می‌گردد؛ تداوم، چونان جریانی است که حیات طاعت را حفظ می‌کند؛ و اخلاص، چونان روحی است که طاعت را زنده و مقرب می‌سازد. رعایت این ترتیب، تبیین مفهوم را منسجم‌تر و دقیق‌تر می‌کند.

افضلیت صبر على الطاعة و صبر عن المعصیة

درس‌گفتار، صبر على الطاعة را به دلیل تقرب به حق و انس با الوهیت، برتر از صبر عن المعصیة می‌داند، اما این برتری با تناقضی ظاهری در استدلال همراه است. شارح ادعا می‌کند که صبر على الطاعة برتر است، زیرا مستلزم صبر عن المعصیة است، اما این استدلال، صبر عن المعصیة را به‌عنوان شرط لازم و مقدم معرفی می‌کند. این تناقض، به تفاوت حیثیات افضلیت بازمی‌گردد: صبر عن المعصیة، به‌منزله علت، افضل است، زیرا پایه طاعت را فراهم می‌کند؛ اما صبر على الطاعة، به‌منزله غایت و میوه، ارزش معنوی بیشتری دارد.

این رابطه، چونان رابطه ریشه و میوه درختی است: ریشه (صبر عن المعصیة) به دلیل تأمین حیات درخت، افضل است، اما میوه (صبر على الطاعة) به دلیل تحقق غایت، ارزشمندتر است. درس‌گفتار تأکید می‌کند که بدون صبر عن المعصیة، صبر على الطاعة ممکن نیست، همان‌گونه که صلاة بدون طهارت محقق نمی‌شود.

نقد استدلال شارح

درس‌گفتار، استدلال شارح را که صبر على الطاعة را برتر می‌داند، به دلیل تناقض با دلیل ارائه‌شده نقد می‌کند. شارح می‌گوید: «الصبر على الطاعة فوق الصبر عن المعصیة، لأن هذا الصبر یستلزم الصبر عن المعصیة». این استدلال، صبر عن المعصیة را به‌عنوان شرط لازم معرفی می‌کند، که نشان‌دهنده افضلیت آن به‌عنوان علت است. این تناقض، به عدم وضوح در تبیین حیثیات افضلیت بازمی‌گردد.

این نقد، چونان چراغی است که کاستی‌های استدلال را روشن می‌سازد. شارح باید بین افضلیت علّی (صبر عن المعصیة) و افضلیت غایی (صبر على الطاعة) تمایز قائل شود تا استدلال منسجم گردد. صبر عن المعصیة، مانند طهارت، شرط لازم است، اما صبر على الطاعة، مانند صلاة، به دلیل تقرب به حق، ارزشمندتر است.

جمع‌بندی بخش دوم

صبر على الطاعة، به‌منزله مرتبه‌ای متعالی در باب الصبر، سالک را از طاعت صوری به سوی طاعت حقیقی هدایت می‌کند. این مرتبه، با ویژگی‌های علم شرعی، تداوم، و اخلاص تعریف می‌شود که هر یک، نقشی کلیدی در تهذیب نفس و تقرب به حق ایفا می‌کنند. نقد ترتیب ویژگی‌ها در متن و شارح، بر ضرورت دقت در تبیین مفاهیم عرفانی تأکید دارد. اخلاص، به‌عنوان جوهره طاعت، سالک را از شرک و ریا رها ساخته و به وصال الهی می‌رساند. رابطه علّی و غایی بین صبر عن المعصیة و صبر على الطاعة، این مرتبه را به مقامی وابسته به طهارت باطنی تبدیل می‌کند. این بخش، با تبیین دقیق صبر على الطاعة، زمینه را برای بررسی نقش طهارت در سلوک فراهم می‌آورد.

بخش سوم: طهارت باطنی و نقش آن در صبر على الطاعة

اهمیت طهارت باطنی

طهارت، فراتر از طهارت ظاهری (وضو، غسل، تیمم)، شامل طهارت باطنی است که با صفاتی نظیر انصاف، عفت، صفا، و سلامت نفس تعریف می‌شود. درس‌گفتار تأکید می‌کند که طهارت باطنی، پایه‌ای ضروری برای تحقق صبر على الطاعة است. بدون این طهارت، عبادت به عملی صوری و بی‌اثر تبدیل می‌شود که نمی‌تواند سالک را به حق نزدیک کند.

طهارت باطنی، چونان چشمه‌ای زلال است که از قلب سالک می‌جوشد و نفس را از آلودگی‌های ظلم، کینه، و دنیاپرستی پاک می‌کند. درس‌گفتار، با استناد به روایات، معیارهای طهارت باطنی را مشخص می‌کند: «لا دین لمن لا انصاف له، لا دین لمن لا عفة له، لا دین لمن لا عقل له». این روایات، انصاف، عفت، و عقل را شروط لازم برای دین‌داری و عبادت معتبر معرفی می‌کنند.

نقد تأکید صرف بر صلاة

درس‌گفتار، تأکید بیش‌ازحد بر صلاة بدون توجه به طهارت باطنی را نقد می‌کند. صلاة، هرچند در حد خون اهمیت دارد و اولین سؤال در قیامت است، بدون طهارت باطنی ارزشی ندارد. عبادتی که با ظلم، دروغ، غیبت، یا مال حرام همراه باشد، مانند درختی بی‌ریشه است که میوه‌ای به بار نمی‌آورد.

این نقد، چونان زنگ بیداری است که سالک را از خودفریبی بازمی‌دارد. درس‌گفتار، با تمثیلی حکایتی، به داستان فردی اشاره می‌کند که در مکه، پای ناودان طلا، مناجات می‌کند، اما از پرداخت بدهی خود امتناع می‌ورزد. این تمثیل، نشان می‌دهد که عبادت بدون طهارت باطنی و رعایت حقوق دیگران، فاقد ارزش معنوی است.

نقد تأکید بر آداب ظاهری

درس‌گفتار، تأکید بر آداب ظاهری صلاة، مانند استفاده از جانماز ترمه یا قبله‌نما، بدون توجه به طهارت باطنی و حلال بودن مال را نقد می‌کند. این آداب، هرچند ارزشمند، بدون محتوای طهارت باطنی و انصاف، عبادت را به عملی صوری تبدیل می‌کنند. سالک باید ابتدا قلب خود را از ظلم، کینه، و حرام پاک کند تا صلاة‌اش مقبول افتد.

این نقد، چونان آینه‌ای است که حقیقت عبادت را آشکار می‌سازد. درس‌گفتار، با تمثیلی طنزآمیز، به داستان بهلول اشاره می‌کند که در پاسخ به سؤال درباره شرایط سفره، به جای محتوای غذا، به آداب ظاهری مانند رو به قبله نشستن تأکید می‌کند. این تمثیل، بر اولویت محتوای طهارت بر شکل ظاهری عبادت تأکید دارد.

شرایط و آداب صلاة معتبر

صلاة معتبر، نیازمند رعایت شرایط و آدابی است که آن را از آفات حفظ می‌کند. این شرایط شامل محافظت از ریا و نقص، انجام در اوقات مقرر، رعایت ارکان و شرائط شرعی، و تزئین با اخلاص، خشوع، و حضور قلب است. علم شرعی، به‌منزله نقشه‌ای است که صلاة را از انحراف و بدعت مصون می‌دارد.

درس‌گفتار تأکید می‌کند که صلاة باید با مطالعه علم شرعی اصلاح شود تا از خطا و نقص در امان بماند. این شرایط، صلاة را از عملی مکانیکی به عبادتی معنوی تبدیل می‌کنند که قلب سالک را نورانی می‌سازد.

اثر صلاة معتبر

صلاة معتبر، که با طهارت باطنی و اخلاص همراه است، قلب سالک را پاک کرده و نورانیت می‌بخشد. درس‌گفتار، با استناد به عبارت «و قذف الله فيه نور العصمة»، تأکید می‌کند که صلاة مقبول، نور عصمت را در دل سالک می‌افکند و او را از معاصی حفظ می‌کند. این اثر، چونان نوری است که از قلب سالک ساطع شده و او را به انس با حق و عصمت نسبی می‌رساند.

این نورانیت، با دوام در محافظت از صلاة و رعایت آداب آن محقق می‌شود. درس‌گفتار، صلاة را به آیاتی مانند «إیاک نعبد و إیاک نستعین» پیوند می‌دهد که ربط بین حق و عبد را برقرار می‌کند و سالک را به سوی تقرب الهی هدایت می‌نماید.

تفاوت صابر على الطاعة و صابر عن المعصیة

درس‌گفتار، تفاوت بین صابر على الطاعة و صابر عن المعصیة را تبیین می‌کند: صابر على الطاعة، قلبش با خدا متصل است و آماده دریافت الهام و انس با حق است، اما صابر عن المعصیة، همچنان با وسوسه‌های نفس درگیر است و در مرحله مبارزه با معصیت قرار دارد. این تفاوت، چونان تمایز بین دو مسافر است: یکی در مقصد وصال به سر می‌برد و دیگری در راه مبارزه با موانع گام برمی‌دارد.

صبر على الطاعة، سالک را به انس با حق و نورانیت قلب می‌رساند، در حالی که صبر عن المعصیة، او را در مرحله پاکسازی نفس نگه می‌دارد. این تمایز، برتری معنوی صبر على الطاعة را نشان می‌دهد، اما تأکید می‌کند که بدون صبر عن المعصیة، صبر على الطاعة ممکن نیست.

ارزش طاعت به طهارت

درس‌گفتار تأکید می‌کند که ارزش طاعت، به میزان طهارت و دوری از معصیت وابسته است. هرچه طهارت باطنی بیشتر باشد، طاعت ارزشمندتر است. این اصل، چونان ترازویی است که عیار طاعت را با میزان طهارت می‌سنجد. سالک با صبر عن المعصیة، پایه طهارت خود را تقویت می‌کند و با صبر على الطاعة، ارزش معنوی عبادت را ارتقا می‌بخشد.

این رابطه، مشابه رابطه آموزش و پرورش است: همان‌گونه که آموزش، پایه پرورش است و پرورش، آموزش را تکمیل می‌کند، صبر عن المعصیة پایه صبر على الطاعة است و صبر على الطاعة، طهارت را به کمال می‌رساند.

طهارت باطنی و مهربانی

درس‌گفتار، مهربانی نسبت به مخلوقات را نشانه‌ای از طهارت باطنی می‌داند که طاعت را ارزشمند می‌کند. قلب مهربان، چونان آینه‌ای صاف است که نور الهی را منعکس می‌کند و طاعت را به عملی مقرب تبدیل می‌سازد. این صفت، نفس را از کینه، ظلم، و دنیاپرستی پاک کرده و سالک را به سوی انس با بندگان خدا و تقرب به حق هدایت می‌کند.

این مهربانی، به‌منزله چشمه‌ای است که از قلب سالک می‌جوشد و طهارت باطنی را به ارمغان می‌آورد. سالک با پرورش این صفت، طاعت خود را از صوری بودن رها ساخته و به سوی حقیقت سلوک گام برمی‌دارد.

نقد طهارت ظاهری بدون باطنی

درس‌گفتار، طهارت ظاهری بدون طهارت باطنی را بی‌ارزش می‌داند. طهارت ظاهری، مانند وضو و غسل، بدون انصاف، عفت، و صفا، نمی‌تواند عبادت را مقبول کند. این نقد، چونان هشداری است که سالک را از تمرکز صرف بر ظواهر عبادت بازمی‌دارد. قلب آلوده به ظلم، کینه، یا حرام، مانند زمینی نجس است که با هیچ میزان آب پاک نمی‌شود.

درس‌گفتار، با تمثیلی از مرده‌شورخانه، این مفهوم را تبیین می‌کند: جسدی که با شرک و ظلم آلوده است، هرچند با آب شسته شود، نجس باقی می‌ماند. این تمثیل، بر ضرورت پاکسازی قلب از صفات ناپسند قبل از انجام عبادت تأکید دارد.

افضلیت مؤمن بر صلات

درس‌گفتار، با استناد به کلام امیرالمؤمنین (ع) در نهج‌البلاغه، تأکید می‌کند که مؤمن، به دلیل اینکه علت صلاة است، از صلاة خود افضل است. ایمان و طهارت مؤمن، پایه‌ای است که صلاة بر آن استوار می‌گردد. این اصل، چونان نوری است که ارزش واقعی عبادت را آشکار می‌سازد: صلاة بدون ایمان و طهارت، مانند پوسته‌ای خالی است که محتوایی ندارد.

مؤمن، با پرورش صفاتی نظیر انصاف، عقل، و معرفت، صلاة را به عملی معنوی تبدیل می‌کند. این افضلیت، نشان‌دهنده نقش کلیدی ایمان در ارزش‌گذاری طاعت است.

جمع‌بندی بخش سوم

طهارت باطنی، به‌منزله ریشه‌ای است که صبر على الطاعة را تغذیه می‌کند و طاعت را به عملی مقرب تبدیل می‌سازد. انصاف، عفت، صفا، و مهربانی، معیارهای طهارت باطنی هستند که عبادت را از صوری بودن رها می‌کنند. نقد تأکید صرف بر صلاة و آداب ظاهری، بر ضرورت اولویت‌بندی طهارت باطنی تأکید دارد. صلاة معتبر، با نورانیت قلب و عصمت نسبی، سالک را به انس با حق می‌رساند. این بخش، با تبیین نقش طهارت در سلوک، اهمیت پیوند بین صبر عن المعصیة و صبر على الطاعة را روشن می‌سازد.

نتیجه‌گیری کلی

باب الصبر در «منازل السائرین»، چونان نردبانی است که سالک را از ظلمت نفس به نور الهی هدایت می‌کند. صبر على الطاعة، به‌عنوان دومین مرتبه صبر، با ویژگی‌های علم شرعی، تداوم، و اخلاص، سالک را از طاعت صوری به سوی طاعت حقیقی رهنمون می‌سازد. رابطه علّی بین صبر عن المعصیة و صبر على الطاعة، این مرتبه را به مقامی وابسته به طهارت باطنی تبدیل می‌کند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۴۵ سوره عنکبوت، اثر بازدارنده صلاة معتبر را تأیید می‌کنند، اما این اثر مشروط به طهارت است. نقدهای درس‌گفتار بر متن و شارح، بر ضرورت دقت در تبیین مفاهیم عرفانی و رعایت ترتیب منطقی ویژگی‌ها تأکید دارد. طهارت باطنی، با صفاتی نظیر انصاف، عفت، و مهربانی، پایه‌ای برای عبادت مقبول است که صلاة را به معراجی معنوی تبدیل می‌کند.