متن درس

باب الإيثار: مرتبه‌ای متعالی در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۲۳)

دیباچه

باب الإيثار در کتاب شریف منازل السائرین، یکی از مقامات رفیع سلوک عرفانی است که سالک را به ترجیح دیگران بر خویشتن در مال، حق و نیاز دعوت می‌کند. این مقام، که در درس‌گفتار جلسه سیصد و بیست و سوم با دقت و عمق تبیین شده، نمایانگر مرتبه‌ای است که در آن، نفس سالک از شح و بخل رهایی یافته و به سوی توحید قصد و حب الهی گام برمی‌دارد. ایثار، گویی چون آیینه‌ای است که نور خیرخواهی و فداکاری را بازتاب می‌دهد، و سالک در این مقام، چون نسیمی است که بی‌چشمداشت، عطر محبت را در گستره هستی می‌پراکند.

بخش نخست: مفهوم‌شناسی و مراتب ایثار

تعریف ایثار

ایثار، در لغت به معنای ترجیح دادن دیگری بر خویشتن در امری است که متعلق به شخص ایثارگر باشد. در اصطلاح عرفانی، ایثار عملی است که سالک با اختیار و آگاهی، مال یا حق خویش را به دیگری واگذار می‌کند، گویی که او چون درختی است که میوه‌هایش را بی‌چشمداشت به رهگذران هدیه می‌دهد. این عمل، زمانی که با میل و رغبت انجام شود، حسَن نامیده می‌شود، و هنگامی که از روی اکراه باشد، صحيح است، اما فاقد نیکویی کامل معنوی. این تمایز، ریشه در فطرت خیرخواهانه انسان دارد که به سوی خیر گرایش دارد، اما ممکن است تحت تأثیر اکراه یا ضرورت، از رضایت قلبی فاصله گیرد.

مراتب ایثار

ایثار در سلوک عرفانی، به سه مرتبه تقسیم می‌شود: نخست، ایثار صحيح، که با اکراه و به دلیل ضرورت انجام می‌شود؛ دوم، ایثار حسَن، که با رضایت و میل قلبی همراه است؛ و سوم، ایثار حبّی، که با عشق به خدا و رسول او صورت می‌گیرد و عالی‌ترین مرتبه ایثار است. این مراتب، سیر سالک را از غلبه بر شح نفس تا رسیدن به توحید قصد و حب الهی نشان می‌دهند، گویی که سالک در این مسیر، از سنگلاخ‌های نفس به باغ‌های سرسبز محبت الهی گام می‌نهد.

ایثار و شح نفس

شح نفس، تمایل طبیعی انسان به حفظ منافع شخصی است که در قرآن کریم با آیه شریفه وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (حشر: ۹، : «و کسانی که از بخل نفس خود در امان مانند، آنان همان رستگارانند») به آن اشاره شده است. ایثار، عملی است که سالک با مهار این شح، دیگری را بر خود ترجیح می‌دهد. این مهار، گاه با اکراه و گاه با رضایت انجام می‌شود، اما در هر حال، نشانه‌ای از مجاهدت نفسانی است، مانند جنگجویی که در میدان نفس، با شمشیر ایمان بر اژدهای بخل غلبه می‌کند.

تفاوت ایثار حسَن و صحيح

ایثار حسَن، عملی است که با رضایت قلبی و به نیت خیر و بهبود شرایط انجام می‌شود، مانند فروش خانه برای خرید خانه‌ای بزرگ‌تر. در مقابل، ایثار صحيح، عملی است که با اکراه و به دلیل ضرورت صورت می‌گیرد، مانند فروش خانه برای تأمین هزینه درمان فرزند. هر دو نوع از نظر شرعی معتبرند، اما ایثار حسَن، به دلیل همسویی با نیت خیر و رضایت درونی، ارزش معنوی بیشتری دارد، گویی که ایثار حسَن، چون گلی است که در باغ دل می‌شکفد، و ایثار صحيح، چون درختی است که در طوفان نیاز، میوه می‌دهد.

بخش دوم: حدود شرعی و اخلاقی ایثار

ایثار و مالکیت شخصی

ایثار تنها در مورد اموال یا حقوقی جایز است که متعلق به خود شخص باشد. بخشیدن اموال دیگران، مانند اموال زن و فرزندان، به نام ایثار، عملی نادرست و غیرشرعی است. این محدودیت، بر اهمیت رعایت عدالت و حقوق دیگران تأکید دارد، گویی که ایثار، چون پلی است که تنها با ستون‌های حق و عدالت استوار می‌ماند.

تمایز مالکیت و حق تصرف

مالکیت یک شیء، لزوماً به معنای داشتن حق تصرف در آن نیست. ممکن است شخصی مالک چیزی باشد، اما به دلایل شرعی یا قانونی، حق واگذاری یا استفاده از آن را نداشته باشد. این تمایز، سالک را به دقت در تصمیم‌گیری‌های معنوی دعوت می‌کند، مانند دریانوردی که باید با قطب‌نمای شرع، مسیر خود را تعیین کند.

نادرستی واگذاری حقوق دیگران

یکی از خطاهای رایج در اعمال خیر، واگذاری اموال یا حقوقی است که متعلق به دیگران است. این عمل، حتی با نیت خیر، ایثار محسوب نمی‌شود و از منظر شرعی و اخلاقی مردود است. این نکته، بر ضرورت آگاهی از مسئولیت‌های اجتماعی و خانوادگی تأکید دارد، گویی که سالک باید چون باغبانی هوشیار، از حریم حقوق دیگران پاسداری کند.

مشروعیت ایثار مال شخصی

ایثار مال یا حق شخصی به دیگران، مانند بخشیدن به مسجد یا عالم، کاملاً جایز است و هیچ اشکالی ندارد. این عمل، به‌ویژه زمانی که با نیت خالص و برای رضای خدا انجام شود، ارزش معنوی والایی دارد، مانند چراغی که سالک از خانه خویش برمی‌دارد و در تاریکی مسجد می‌افروزد.

بخش سوم: ایثار در زندگی روزمره و سلوک معنوی

مثال‌های عملی ایثار

ایثار در زندگی روزمره، در موقعیت‌های ساده و روزمره نیز جلوه‌گر می‌شود. واگذاری کتاب به مهمان برای مطالعه، یا دادن جای نماز در زیارت امام رضا (ع) به عالم یا پیرمرد، نمونه‌هایی از ایثار هستند که نشان‌دهنده روحیه فداکاری و فروتنی سالک‌اند، گویی که این اعمال، چون قطراتی از باران اخلاص، زمین دل را سیراب می‌کنند.

ایثار در زیارت و عبادت

دادن جای خود در زیارت امام رضا (ع) به عالم یا پیرمرد، نمونه‌ای از ایثار در عبادت است. این عمل، اگر با اکراه انجام شود، صحيح است، اما اگر با رضایت باشد، حسَن تلقی می‌شود. این مثال، فروتنی و احترام به دیگران را در بستر عبادت نشان می‌دهد، مانند ستاره‌ای که در آسمان زیارت، نور فروتنی می‌پراکند.

ایثار در برابر نیازهای دیگران

سالک ممکن است چیزی را که خود به آن علاقه دارد، مانند غذا یا لباس، به دیگری واگذار کند، زیرا دیگری را سزاوارتر می‌داند. این عمل، حتی اگر با اکراه باشد، صحيح است و نشانه رشد اخلاقی اوست، مانند رودی که با وجود تشنگی زمین خویش، به سوی دشت‌های دیگران جاری می‌شود.

ایثار در شرایط نیاز شخصی

بهترین نوع ایثار، زمانی است که شخص خود به مال یا حق مورد نظر نیاز دارد، اما آن را به دیگری می‌بخشد. این ایثار، به دلیل غلبه بر شح نفس در شرایط دشوار، ارزش معنوی بالاتری دارد، گویی که سالک، چون شمعی است که در تاریکی نیاز، خود را می‌سوزاند تا دیگران را روشن کند.

بخش چهارم: ایثار و توحید قصد

ایثار حبّی و کمال ایمان

ایثار حبّی، که با عشق به خدا و رسول انجام می‌شود، شرط کمال ایمان است. قرآن کریم در آیه شریفه وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ (بقره: ۱۶۵، : «و کسانی که ایمان آورده‌اند، خدا را سخت‌تر دوست می‌دارند») بر این امر تأکید دارد. این ایثار، سالک را به مقام محبت الهی می‌رساند، مانند پرنده‌ای که با بال‌های عشق، به سوی آسمان خدا پرواز می‌کند.

ایثار و قطع تعلقات

ایثار، به سالک کمک می‌کند تا همت خود را صاف کند، تعلقات را قطع نماید، و به توحید قصد و حب الهی برسد. این عمل، با رهایی از وابستگی‌های مادی، سالک را به وحدت در محبت الهی می‌رساند، گویی که او مانند جویباری است که از سنگ‌ها رها شده و به اقیانوس توحید می‌پیوندد.

ایثار و یقین به ما عند الله

ایمان واقعی در دل کسی شکل می‌گیرد که به آنچه نزد خداوند است، یقین بیشتری داشته باشد تا آنچه در دست اوست. این یقین، پایه‌ای برای ایثار است، زیرا سالک به وعده‌های الهی بیش از دارایی‌های مادی اعتماد می‌کند، مانند تاجری که گنج زمینی را به امید گنج آسمانی می‌فروشد.

ایثار و آیه اولویت پیامبر

قرآن کریم در آیه شریفه النَّبِيُّ أَوْلَىٰ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ (احزاب: ۶، : «پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است») بر اولویت پیامبر (ص) بر مؤمنان تأکید دارد. ایثار در برابر پیامبر و اولیای الهی، نشانه‌ای از ایمان کامل است، مانند سربازی که جان خود را برای فرمانده‌اش فدا می‌کند.

بخش پنجم: نقد روایات و تجربه‌های عرفانی

نقد روایات جعلی

برخی روایات منسوب به خلفا، مانند حدیثی که ادعا می‌کند عمر گفته است پیامبر را بیش از خود دوست دارد، جعلی و نادرست‌اند. این نقد، بر اهمیت درایت و رجال در بررسی روایات تأکید دارد، مانند غربالگری که خاک را از گوهر جدا می‌کند.

تجربه عرفانی و صبر

حکایتی از مراجعه مکرر به در خانه عارفی که غایب بود، نشان‌دهنده اهمیت صبر و اخلاص در مسیر سلوک است. این صبر، خود نوعی ایثار است، زیرا سالک وقت و انرژی خود را بدون چشمداشت فدا می‌کند، مانند زائری که در راه معشوق، از سختی‌ها نمی‌هراسد.

تلاش در مسیر کسب معرفت

تلاش برای رسیدن به درس استاد در شرایط سخت، مانند برف و باران، نمونه‌ای از ایثار در مسیر دانش و معنویت است. این ایثار، نشانه تعهد عمیق سالک به هدف معنوی است، مانند کوهنوردی که با تحمل صخره‌ها، به قله معرفت می‌رسد.

تمثیل گربه و سگ

گربه، به دلیل نجابت در خوردن تنها حیوان مرده، در مقایسه با سگ که هم زنده و هم مرده را می‌خورد، نمادی از عرفان پاک‌تر است. این تمثیل، به سالک یادآوری می‌کند که در انتخاب‌های معنوی، باید با دقت و پاکی عمل کند، مانند نقاش که با قلم ظریف، نقش حقیقت را ترسیم می‌کند.

ارزش تجربه زیسته

کتاب‌هایی مانند فصوص الحکم در مقایسه با تجربه‌های زیسته عارفان، ارزش کمتری دارند. حکایت موش و گربه، به‌عنوان تمثیلی عرفانی، عمق معرفت را نشان می‌دهد، مانند آینه‌ای که حقیقت زندگی را بیش از کتاب‌ها بازتاب می‌دهد.

بخش ششم: ایثار و جایگاه زنان در عرفان

زنان و حیات عالم

زنان، به‌عنوان ظهورات حیات عالم هستی، در بحث ایثار نقش مهمی دارند. با این حال، ایثار باید در چارچوب شرعی انجام شود، مانند گوهری که در صدف شریعت جای می‌گیرد و ارزشمند می‌شود.

ایثار و چارچوب شرعی

ایثار، حتی در مورد زنان، باید با رعایت حدود شرعی انجام شود. این امر، نشان‌دهنده اهمیت تعادل بین نیت خیر و پایبندی به شریعت است، مانند باغی که با نظم و قانون، زیبایی خود را حفظ می‌کند.

بخش هفتم: جمع‌بندی و تأملات نهایی

باب الإيثار در منازل السائرین، یکی از مقامات کلیدی سلوک عرفانی است که سالک را به ترجیح دیگران بر خویشتن در مال و حق دعوت می‌کند. این مقام، با مراتب سه‌گانه ایثار صحيح، حسَن و حبّی، سیر سالک را از مهار شح نفس تا رسیدن به توحید قصد و حب الهی نشان می‌دهد. آیات قرآنی، مانند وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ و النَّبِيُّ أَوْلَىٰ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ، بر اهمیت ایثار و اولویت محبت الهی و رسولی تأکید دارند. مثال‌هایی مانند واگذاری کتاب یا جای زیارت، ایثار را در زندگی روزمره به تصویر می‌کشند. نقد روایات جعلی، بر دقت در بررسی منابع دینی، و تجربه‌های عرفانی، مانند صبر در برابر سختی‌ها، بر اهمیت اخلاص در سلوک تأکید دارند. ایثار، چون دریچه‌ای است که با کلید اخلاص گشوده می‌شود و سالک را به باغ‌های توحید و محبت الهی رهنمون می‌سازد. این تحلیل، باب الإيثار را به‌مثابه گوهری در منظومه عرفان اسلامی معرفی می‌کند که با یقین، اخلاص و فداکاری، راه حقیقت را هموار می‌سازد.