متن درس

باب الخلق: تأملی در حسن سلوک و خلق عظیم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۳۱)

دیباچه

در ساحت عرفان اسلامی، اخلاق به مثابه پلی است که سالک را از ظواهر وجود به باطن حقیقت رهنمون می‌سازد. کتاب «منازل السائرین» اثر خواجه عبدالله انصاری، یکی از برجسته‌ترین آثار عرفانی است که در این مسیر، منازل سلوک را با دقتی بی‌نظیر ترسیم می‌کند. در این میان، باب الخلق، به عنوان یکی از مراتب کلیدی بخش اخلاق، با استناد به آیه شریفه وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ (سوره قلم، آیه ۴، : «و به‌راستی تو بر خلقی عظیم هستی»)، خلق عظیم پیامبر اکرم (ص) را به مثابه الگویی متعالی برای سالکان معرفی می‌نماید. این باب، نه تنها حسن سلوک را به عنوان مرتبه‌ای خاص تبیین می‌کند، بلکه با نگاهی جامع، کل مراتب اخلاقی را در بر می‌گیرد و جایگاه خلق در سیر و سلوک عرفانی را آشکار می‌سازد.

بخش نخست: مفهوم‌شناسی خلق در سلوک عرفانی

تمایز خلق عام و خلق خاص

در نظام عرفانی «منازل السائرین»، خلق به دو معنای عام و خاص مورد توجه قرار می‌گیرد. خلق عام، به کل بخش اخلاق اشاره دارد که شامل ده مرتبه صبر، رضا، شکر، حیا، صدق، ایثار، خلق، تواضع، فتوت و انبساط است. این بخش، به مثابه قسم چهارم سلوک، پس از بدایات، ابواب و معاملات، جایگاهی بنیادین در سیر سالک به سوی حق تعالی دارد. خلق خاص، اما، به مرتبه هفتم این بخش، یعنی حسن سلوک، اختصاص یافته و به معنای رفتار کریمانه و برخورد صمیمانه با همگان تعریف می‌شود.

این تمایز، مشابه تقسیم‌بندی کلمه در ادبیات عربی است که کلمه عام (مقسم) شامل اسم، فعل و حرف می‌شود، اما کلمه خاص (قسیم) تنها به اسم اشاره دارد. در اینجا، خلق عام، چونان مقسمی است که همه مراتب اخلاقی را در بر می‌گیرد، و خلق خاص، قسیمی است که به مرتبه‌ای ویژه دلالت می‌کند. این ساختار، نظام‌مندی مفهوم خلق را در سلوک عرفانی آشکار می‌سازد و نشان می‌دهد که خلق، هم به کل اخلاق و هم به حسن سلوک به طور خاص اشاره دارد.

رابطه خلق و خلقت

خلق، به مثابه ظهور خلقت، از ذات وجودی انسان نشأت می‌گیرد. در تعبیر عرفانی، خُلق، تجلی کمالات وجودی است که در ذات خلق نهفته است. این رابطه، به سان رودی است که از چشمه ذات سرچشمه می‌گیرد و در رفتار و سلوک انسان جاری می‌شود. خلق، بازتابی از حقیقت درونی است و سلوک اخلاقی، فرآیند تطبیق این ذات با کمالات الهی را نشان می‌دهد. از این رو، خلق جبلی، که ریشه در ذات دارد، از خلق ظاهری، که به رفتارهای سطحی و نمایشی محدود است، متمایز می‌شود.

خلق جبلی، چونان گوهری است که در نهاد انسان به ودیعه نهاده شده و ناتوانی ذاتی او را در دروغ‌گویی، بخل، یا محروم ساختن دیگران از خیر نشان می‌دهد. در مقابل، خلق ظاهری، چون لباسی است که تنها بر تن پوشیده شده و فاقد عمق و اصالت است. این تمایز، سالک را به سوی تخلق به اخلاق الهی هدایت می‌کند، جایی که رفتار او نه از روی تکلف، بلکه از سر ذات و حقیقت سرچشمه می‌گیرد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، به مفهوم‌شناسی خلق در سلوک عرفانی پرداخت و با تبیین تمایز خلق عام و خاص، جایگاه آن را در نظام «منازل السائرین» روشن ساخت. خلق عام، به مثابه مجموعه مراتب اخلاقی، و خلق خاص، به عنوان حسن سلوک، دو وجه مکمل این مفهوم را تشکیل می‌دهند. رابطه خلق و خلقت، نشان‌دهنده پیوند عمیق اخلاق با ذات وجودی انسان است و تمایز خلق جبلی و ظاهری، بر اهمیت اخلاص در سلوک عرفانی تأکید دارد. این مفاهیم، بنیانی برای فهم عمیق‌تر خلق عظیم در بخش‌های بعدی فراهم می‌آورند.

بخش دوم: خلق عظیم در پرتو قرآن کریم

استناد به آیه شریفه

محور اصلی باب الخلق، آیه شریفه وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ (سوره قلم، آیه ۴، : «و به‌راستی تو بر خلقی عظیم هستی») است که خلق عظیم پیامبر اکرم (ص) را به مثابه الگویی متعالی برای سالکان معرفی می‌کند. این آیه، در سوره قلم، که با سوگند به نون وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ آغاز می‌شود، جایگاه والای پیامبر را در ساحت اخلاق تبیین می‌نماید. خلق عظیم، به معنای سلوک کریمانه، صفا، افتادگی، و زیبایی ظاهری و باطنی است که پیامبر را به مظهر کمالات الهی بدل ساخته است.

استناد به این آیه، نشان‌دهنده پیوند ناگسستنی اخلاق عرفانی با قرآن کریم است. خلق عظیم، نه تنها صفتی برای پیامبر، بلکه مقصدی است که سالک باید در سلوک خویش به سوی آن گام بردارد. این آیه، چونان مشعلی فروزان، مسیر سلوک را روشن می‌سازد و سالک را به تاسی از پیامبر در کسب صفات کریمانه فرا می‌خواند.

ساختار و زیبایی آیه

آیه وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ از منظر ساختاری و موسیقایی، دارای هارمونی و ریتمی است که عظمت خلق پیامبر را دوچندان می‌کند. این آیه، با بهره‌گیری از حروف و کلماتی چون «و»، «إنّ»، «ك»، «ل»، «على»، «خُلُق» و «عظيم»، به گونه‌ای آراسته شده که زیبایی ادبی و معنوی آن را به اوج می‌رساند. تلفظ «خُلُق» با ضمه، برخلاف «خَلْق» با سکون، ریتم آیه را کامل‌تر و هنجارتر می‌سازد. این تفاوت، به سان نغمه‌ای است که در دل شنونده طنین‌انداز می‌شود و بر اهمیت شکل و محتوا در بیان قرآنی تأکید دارد.

تحلیل ساختاری آیه نشان می‌دهد که هر حرف و کلمه، چونان گوهری در تاج عظمت پیامبر جای گرفته است. «و» به مثابه پیونددهنده، «إنّ» به عنوان مؤکد، «ك» به نشانه خطاب، «ل» برای تأکید، «على» به معنای برتری، «خُلُق» به نشانه ذات، و «عظيم» به عنوان وصف کمال، همگی در خدمت تبیین خلق عظیم قرار دارند. این ساختار، نه تنها از نظر ادبی، بلکه از منظر عرفانی نیز، نشان‌دهنده دقت و زیبایی بی‌نظیر قرآن کریم است.

عظمت خلق و پیوند با الوهیت

عظمت خلق پیامبر، ریشه در پیوند آن با خدای عظیم دارد. از آنجا که خداوند، عظیم‌تر از قرآن کریم است، خلق پیامبر، که متأثر از خدا و قرآن است، دارای عظمتی بی‌نهایت است. این عظمت، چونان نوری است که از آفتاب الهی ساطع شده و در وجود پیامبر تجلی یافته است. قرآن کریم، به مثابه واسطه‌ای الهی، خلق پیامبر را عظیم می‌خواند، اما این عظمت، در نهایت، به عظمت خالق بازمی‌گردد.

این پیوند، پیامبر را به مظهر تجلی عظمت الهی بدل می‌سازد. خلق عظیم، نه تنها صفتی برای پیامبر، بلکه نشانه‌ای از قرب او به حق تعالی است. سالک، با تاسی به این خلق، به سوی تخلق به صفات الهی گام برمی‌دارد و از این رهگذر، به کمالات وجودی خویش دست می‌یابد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با تمرکز بر آیه وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ، خلق عظیم پیامبر را در پرتو قرآن کریم تبیین نمود. این آیه، به مثابه محور باب الخلق، جایگاه والای پیامبر را در ساحت اخلاق نشان داد. ساختار موسیقایی و زیبایی ادبی آیه، بر اهمیت شکل و محتوا در بیان قرآنی تأکید دارد، و پیوند خلق عظیم با عظمت الهی، سالک را به سوی تخلق به صفات الهی فرا می‌خواند. این بخش، بنیانی برای بررسی تاسی به پیامبر در بخش بعدی فراهم می‌آورد.

بخش سوم: تاسی به خلق عظیم پیامبر

تخلق به صفات کریمانه

تاسی به خلق عظیم پیامبر، به معنای کسب صفات جبلی مانند نفرت ذاتی از دروغ، بخل، و محروم ساختن دیگران از خیر است. این تاسی، سالک را به سوی تخلق به اخلاق الهی هدایت می‌کند و او را از رفتارهای ظاهری و ریاکارانه دور می‌سازد. پیامبر، چونان آیینه‌ای تمام‌نما، کمالات الهی را در وجود خویش منعکس ساخته و سالک را به سوی این کمالات فرا می‌خواند.

تخلق به خلق عظیم، چونان سفری است از ظاهر به باطن، جایی که سالک، با تهذیب نفس، صفات ناپسند را از وجود خویش می‌زداید و به صفات کریمانه آراسته می‌شود. این فرآیند، نه تنها به کسب صفات اخلاقی منجر می‌شود، بلکه ذات سالک را به سوی حقیقت الهی سوق می‌دهد.

اهمیت دل صاف در خلق عظیم

دل صاف و بی‌کینه، یکی از ویژگی‌های بنیادین خلق عظیم است. این صفا، چونان آبی زلال، مانع از ناهنجاری‌های درونی مانند حسد، کینه، و بدخواهی می‌شود. دل سالک، باید چونان آیینه‌ای پاک، عاری از هرگونه آلودگی باشد تا بتواند نور حقیقت را منعکس سازد. در تعبیری تمثیلی، دل ناصاف، به سان لانه زنبور یا سوراخ مورچه، پر از پیچ و خم و ناهنجاری است، اما دل صاف، چونان دشتی فراخ، پذیرای نور الهی است.

این صفا، نه تنها در سلوک فردی، بلکه در تعاملات اجتماعی نیز نمود می‌یابد. سالک با دلی صاف، با همه، از کافر تا مؤمن، از گناهکار تا صالح، با محبت و کریمانه برخورد می‌کند و بدین‌سان، خلق عظیم را در رفتار خویش متجلی می‌سازد.

جذابیت خلق عظیم

خلق عظیم پیامبر، به دلیل زیبایی، افتادگی، و صفای او، حتی دشمنان را جذب می‌کرد. این جذابیت، چونان مغناطیسی است که دل‌ها را به سوی حقیقت می‌کشاند. داستان‌هایی از سیره پیامبر نشان می‌دهد که دشمنانی که با نیت خصمانه به دیدار او می‌آمدند، در برابر صفا و کرامت او تسلیم شده و به اسلام گرویده‌اند. این قدرت تأثیرگذاری، نشان‌دهنده عظمت خلق پیامبر و ظرفیت آن در هدایت و تحول افراد است.

سالک، با تاسی به این جذابیت، باید در رفتار خویش چنان کریمانه و صمیمانه عمل کند که حتی گناهکاران و معاندان را به سوی خیر و صلاح جذب نماید. این رویکرد، نه تنها به ترویج اخلاق کریمانه کمک می‌کند، بلکه جامعه را به سوی هنجارسازی و وحدت هدایت می‌نماید.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، به تاسی به خلق عظیم پیامبر پرداخت و تخلق به صفات کریمانه را به مثابه هدفی والا در سلوک عرفانی معرفی نمود. دل صاف، به عنوان یکی از ویژگی‌های بنیادین خلق عظیم، مانع از ناهنجاری‌های درونی می‌شود و سالک را به سوی کمال هدایت می‌کند. جذابیت خلق عظیم، قدرت آن را در تحول و هدایت افراد نشان می‌دهد و سالک را به سوی هنجارسازی در جامعه فرا می‌خواند. این بخش، بنیانی برای بررسی اخلاق و فعل خیر در بخش بعدی فراهم می‌آورد.

بخش چهارم: اخلاق و فعل خیر در سلوک عرفانی

ارزش ذاتی فعل خیر

در فلسفه اخلاق عرفانی، فعل خیر ذاتاً ارزشمند است، حتی اگر نیت فاعل خالص نباشد. این دیدگاه، به سان نوری است که در تاریکی نیز راه را روشن می‌سازد. قصد فعلی (خود فعل خیر) از قصد فاعلی (نیت فاعل) متمایز است. به عنوان مثال، کمک به فقیر، حتی اگر با نیت ریا انجام شود، به دلیل تأثیر مثبت خود ارزشمند است. این رویکرد، بر اهمیت انجام افعال خیر، صرف‌نظر از نیت، تأکید دارد و همه افراد را به سوی خیر دعوت می‌کند.

با این حال، خلق عظیم زمانی محقق می‌شود که نیت فاعلی با خلق جبلی هم‌راستا باشد. فعل خیر با نیت خالص، چونان گلی است که عطر آن فضای وجود را معطر می‌سازد، اما فعل خیر بدون نیت خالص، هرچند ارزشمند، فاقد آن عطر الهی است.

تشویق به فعل خیر بدون توجه به نیت

تشویق به انجام افعال خیر، بدون توجه به نیت، رویکردی فراگیر در اخلاق عرفانی است. این دیدگاه، چونان دری است که به روی همه گشوده شده و همگان را به سوی خیر دعوت می‌کند. حتی اگر نیت خیرخواهانه نباشد، فعل خیر به دلیل تأثیر مثبت خود ارزشمند است. به عنوان مثال، سیر کردن گرسنه، نجات حیوانی از خطر، یا کمک به نیازمندی، همگی افعالی خیرند که فارغ از نیت، به بهبود جهان کمک می‌کنند.

این رویکرد، سالک را از منفی‌بافتن و سخت‌گیری در قضاوت دیگران بازمی‌دارد و او را به سوی عملی کریمانه سوق می‌دهد. سالک باید چونان باغبانی باشد که بذر خیر را در هر خاکی می‌کارد، بی‌آنکه به حاصل آن بیندیشد.

حسن سلوک و برخورد کریمانه

حسن سلوک، جوهره باب الخلق است و به معنای برخورد کریمانه و صمیمی با همه افراد، از صالح تا گناهکار، تعریف می‌شود. این سلوک، چونان نسیمی است که بر دل‌ها می‌وزد و آن‌ها را به سوی خیر و صلاح هدایت می‌کند. سالک باید با همه، از کافر تا مؤمن، از معتاد تا عابد، با صفا و محبت برخورد کند تا خلق عظیم را در رفتار خویش متجلی سازد.

این برخورد کریمانه، نه تنها به ترویج اخلاق در جامعه کمک می‌کند، بلکه دل‌ها را به سوی حقیقت جذب می‌نماید. سالک با حسن سلوک، چونان مشعلی است که تاریکی جهل و کینه را می‌زداید و راه را برای هدایت دیگران روشن می‌سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، به بررسی اخلاق و فعل خیر در سلوک عرفانی پرداخت و ارزش ذاتی فعل خیر را، حتی در صورت نبود نیت خالص، تبیین نمود. تشویق به انجام خیر بدون توجه به نیت، رویکردی فراگیر است که همه را به سوی خیر دعوت می‌کند. حسن سلوک، به عنوان جوهره باب الخلق، سالک را به برخورد کریمانه با همگان فرا می‌خواند و او را به سوی ترویج اخلاق در جامعه هدایت می‌نماید. این بخش، بنیانی برای نقد عوامل تاریخی در بخش بعدی فراهم می‌آورد.

بخش پنجم: نقد عوامل تاریخی و اجتماعی در انحراف از خلق عظیم

تأثیر خلفای جور بر اخلاق اسلامی

تأثیر منفی خلفای اموی و عباسی و شاهان ظالم بر اخلاق اسلامی، مانع از تاسی کامل مسلمانان به خلق عظیم پیامبر و ائمه شد. این خلفا، چونان سایه‌ای تاریک، نور خلق عظیم را در جامعه اسلامی کم‌فروغ ساختند. رفتارهای دیکتاتورمآبانه و ظالمانه آن‌ها، به جای ترویج کرامت و صفا، خشونت و خودخواهی را در جامعه رواج داد و بدین‌سان، چهره اصیل اسلام را مخدوش نمود.

این انحراف، به سان زخمی است که بر پیکره اخلاق اسلامی وارد آمد و مانع از آن شد که مسلمانان به الگوی متعالی پیامبر و ائمه اقتدا کنند. بازگشت به خلق عظیم، نیازمند بازخوانی تاریخ و احیای الگوهای اصیل اسلامی است.

غفلت از ائمه در تاریخ اسلامی

غفلت تاریخی از جایگاه ائمه، به دلیل سیاست‌های استعماری و داخلی، مانع از برجسته شدن الگوهای اصیل اخلاقی مانند امیرالمؤمنین شد. این غفلت، چونان پرده‌ای است که بر حقیقت ائمه کشیده شد و مانع از آن گردید که نور هدایت آن‌ها به طور کامل بر جامعه بتابد. در تاریخ اسلامی، به جای ائمه، افرادی چون ارسطو، بایزید، و ابوسعید به عنوان الگوهای عقل و عرفان معرفی شدند، در حالی که ائمه، مظهر حقیقی معرفت و اخلاق بودند.

این انحلال تاریخی، نیازمند بازسازی است. احیای جایگاه ائمه، نه تنها به ترویج خلق عظیم کمک می‌کند، بلکه جامعه اسلامی را به سوی وحدت و هدایت سوق می‌دهد.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، به نقد عوامل تاریخی و اجتماعی در انحراف از خلق عظیم پرداخت. تأثیر خلفای جور و غفلت از جایگاه ائمه، مانع از تاسی کامل به الگوهای اصیل اسلامی شد. این انحار، چهره اسلام را مخدوش کرد و نیازمند بازخوانی و احیای الگوهای اصیل است. این بخش، بنیانی برای بررسی ظاهر و باطن در خلق عظیم در بخش بعدی فراهم می‌آورد.

بخش ششم: ظاهر و باطن در خلق عظیم

اهمیت ظاهر آراسته

خلق عظیم پیامبر، شامل ظاهر و باطن است. ظاهر آراسته، لباس نظیف، و رفتار کریمانه او، به سان آیینه‌ای بود که زیبایی‌های باطنی‌اش را منعکس می‌ساخت. پیامبر، چونان گلی معطر، با عطر و آرایش خویش، دل‌ها را به سوی خود جذب می‌کرد. این ظاهر، نه از سر تکلف، بلکه به نشانه‌ای از طهارت و کمال بود.

سالک باید در ظاهر خویش نیز به پیامبراده کند. لباس نظیف، آراستگی، و رفتار شایسته، نه تنها نشانه‌ای از خلق عظیم است، بلکه به ترویج هنجارهای اخلاقی در جامعه کمک می‌کند. این هماهنگی ظاهر و باطن، سالک را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.

هنجارسازی به جای ناهنجارسازی

هنجارسازی، رویکردی است که از خلق عظیم پیامبر الهام می‌گیرد. به جای تمرکز بر عیوب دیگران، باید خوبی‌ها را برجسته کرد و جامعه را به سوی اخلاق کریمانه هدایت نمود. این رویکرد، چونان باغبانی است که به جای کندن خارها، گل‌ها را می‌پروراند. ناهنجارسازی، با برجسته کردن عیوب، به تفرقه و بدبینی دامن می‌زند، اما هنجارسازی، وحدت و صفا را در جامعه ترویج می‌کند.

سالک باید با رفتار کریمانه و تشویق به خیر، به هنجارسازی در جامعه کمک کند و بدین‌سان، خلق عظیم را در سطح اجتماعی متجلی سازد.

جمع‌بندی بخش ششم

بخش ششم، به بررسی ظاهر و باطن در خلق عظیم پرداخت. ظاهر آراسته پیامبر، نشانه‌ای از کمال و طهارت او بود و سالک را به سوی هماهنگی ظاهر و باطن هدایت می‌کند. هنجارسازی، به جای ناهنجارسازی، خلق عظیم را در سطح اجتماعی متجلی می‌سازد و به ترویج اخلاق کریمانه کمک می‌کند. این بخش، بنیانی برای بررسی هنر قرآن کریم در بخش بعدی فراهم می‌آورد.

بخش هفتم: هنر قرآن کریم و خلق عظیم

زیبایی‌شناسی قرآن و خلق عظیم

هنر قرآن کریم، به دلیل زیبایی و هارمونی آن، تأثیر عمیق‌تری نسبت به فقه و فلسفه دارد. این هنر، چونان نغمه‌ای الهی است که دل و جان را به سوی حقیقت می‌کشاند. آیه وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ، با ساختار موسیقایی و ادبی خود، نمونه‌ای از این زیبایی است که خلق عظیم را با زبانی فخیم و اثرگذار تبیین می‌کند.

این زیبایی، نه تنها در محتوا، بلکه در شکل نیز نمود دارد. اگر هنرمندان و دانشمندان، زیبایی‌های قرآن را به درستی بشناسند، می‌توانند الگوهای اخلاقی و عرفانی آن را بیش از پیش‌هام کنند و بدین‌سان، خلق عظیم را در جامعه ترویج دهند.

نقد شارح در تفسیر آیه

شارح آیه وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ، خلق پیامبر را به جبلی بودن تفسیر می‌کند، به این معنا که هیچ‌چیز نمی‌تواند مانع آن شود. این تفسیر، بر ذاتیت و استحکام خلق عظیم تأکید دارد و بیان می‌دارد که پیامبر، به طور ذاتی بر این خلق آراسته است. با این حال، استفاده از تعبیری چون «کأنه»، ممکن است این ذاتیت را کم‌رنگ جلوه دهد، در حالی که خلق پیامبر، نه به صورت احتمالی، بلکه به طور قطعی جبلی است.

این تفسیر، خلق را به مثابه گوهری می‌داند که در ذات پیامبر نهاده شده و از هر مانعی مبراست. سالک، با تأمل در این تفسیر، به اهمیت تخلق به خلق عظیم و استحکام در برابر موانع هدایت می‌شود.

جمع‌بندی بخش هفتم

بخش هفتم، به بررسی هنر قرآن کریم در تبیین خلق عظیم پرداخت. زیبایی و هارمونی قرآن، آن را به ابزاری قدرتمند در ترویج اخلاق بدل ساخته است. تفسیر شارح، با تأکید بر جبلی بودن خلق عظیم، سالک را به سوی استحکام در سلوک هدایت می‌کند. این بخش، با تکمیل بررسی‌های پیشین، به نتیجه‌گیری کلی از باب الخلق می‌انزاد.

نتیجه‌گیری کلی

باب الخلق در «منازل السائرین»، با تأسیل بر آیه وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ، به تبیین خلق عظیم پیامبر اکرم (ص) به مثابه الگویی متعالی برای سلوک عرفانی می‌پردازد. این باب، با تمایز خلق عام و خاص، رابطه خلق و خلقت، و تأکید بر خلق جبلی و ظاهری، نظام عرفانی جامعی را ارائه می‌دهد. تاسی به خلق پیامبر، سالک را به سوی تخلق به صفات کریمانه، دل صاف، و حسن سلوک هدایت می‌کند. ارزش ذاتی فعل خیر، تشویق به خیر بدون توجه به نیت، و نقد عوامل تاریخی، از دیگر مفاهیم کلیدی این باب هستند.

هنر و زیبایی‌شناسی قرآن کریم، خلق عظیم را با زبانی فخیم و اثرگذار تبیین می‌کند و سالک را به سوی تأمل در این زیبایی‌ها فرا می‌خواند. هنجارسازی، هماهنگی ظاهر و باطن، و جذابیت خلق عظیم، به ترویج اخلاق در جامعه کمک می‌کنند و راه را برای هدایت و وحدت هموار می‌سازند.