متن درس
منازل السائرین: باب خلق و حسن سلوک
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۳۲)
دیباچه
کتاب حاضر، تدوینی علمی از درس‌گفتار سیصد و سی و دوم آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره است که در تاریخ اول آبان‌ماه ۱۳۸۹ هجری شمسی، با محوریت تبیین مفهوم خلق و حسن سلوک در چارچوب عرفان اسلامی ارائه شده است. این اثر، به بررسی تمایز میان خلق و آداب، نقد ناهنجاری‌های اجتماعی، و تحلیل شخصیت‌های تاریخی-دینی می‌پردازد.
باب اول: مفهوم‌شناسی خلق و آداب
تمایز خلق و آداب: باطن و ظاهر اخلاق
در عرفان اسلامی، خلق به ویژگی‌های باطنی و جبلی انسان، مانند شجاعت، سخاوت، یا بخل، اشاره دارد که در ذات و طبیعت او نهفته است. این ویژگی‌ها، برخلاف آموخته‌های تربیتی یا عادات اکتسابی، از سرشت انسان سرچشمه می‌گیرند. آداب، در مقابل، به عملکردهای ظاهری و رفتارهای بیرونی، مانند سلام کردن، احترام، یا بی‌نزاکتی، اطلاق می‌شود. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تمثیلی روشن، خلق را به چشمه‌ای درونی و آداب را به جویباری می‌مانند که از آن چشمه جاری می‌شود. بدین‌سان، آداب، آیینه‌ای است که خلق باطنی را بازمی‌تاباند.
برای نمونه، فردی که به شخص قدرتمندی احترام می‌نهد، اما به پدر پیر خویش بی‌حرمتی می‌کند، آدابی منفعت‌طلبانه دارد، نه خلقی نیکو. خلق حقیقی، در رفتار یکسان و بی‌تکلف با همه، از کوچک و بزرگ، آشکار می‌شود. این تمایز، ریشه در سنت عرفانی خواجه عبدالله انصاری در منازل السائرین دارد که خلق را پشتوانه آداب و آداب را نشانگر خلق می‌داند. این دیدگاه، با نظریه‌های روان‌شناسی شخصیت، مانند دیدگاه یونگ در باب خود و سایه، هم‌راستاست که رفتار را جلوه‌ای از صفات درونی می‌شمارد.
| درنگ: خلق، گوهر باطنی انسان است که در سرشت او نهفته است، و آداب، جلوه ظاهری آن است که از طریق رفتار کشف می‌شود. انسان نیک‌خلق، در همه حال، با هر کس، از کافر تا مؤمن، نیک‌رفتار است. |
خلق جبلی در برابر عادت
آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تمثیلی بدیع، خلق را به درختی می‌مانند که ریشه در خاک سرشت دارد، و عادت را به شاخه‌هایی که با باد تربیت خم می‌شوند. خلق جبلی، در شرایط دشوار، چون سیل یا زلزله، خود را نشان می‌دهد. برای مثال، مؤمنی که در بحبوحه بحران، نماز خویش را، هرچند به‌صورت «نماز غرقی» در دریا، به‌جا می‌آورد، خلقی صلاتی دارد. اما کسی که تنها از سر عادت نماز می‌خواند، در تنگنا، آن را ترک می‌کند. این تمایز، با فلسفه اخلاق ارسطویی، که فضیلت را حالتی ذاتی می‌داند، هم‌خوانی دارد.
باب دوم: حسن سلوک، جوهره اخلاق اسلامی
تعریف حسن سلوک
حسن سلوک، به معنای خوش‌برخوردی و معاشرت نیکو با همه، از مؤمن تا کافر، جوهره اخلاق اسلامی است. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با استناد به حدیث شریف «بعثت لأتمم مکارم الأخلاق» (بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۱۰)، حسن سلوک را هدف بعثت پیامبر اکرم (ص) می‌دانند. این مفهوم، به تعاملات اجتماعی متعادل و صلح‌آمیز اشاره دارد که از درگیری و آشوب جلوگیری می‌کند. برای نمونه، در صف نانوایی، فردی که با گذشت اجازه می‌دهد دیگری پیش از او نان بگیرد، حسن سلوک دارد، در حالی که دعوا و نزاع، نشانه فقدان آن است.
این دیدگاه، با عرفان غزالی در احیاء علوم الدین هم‌راستاست که اخلاق را در تعاملات اجتماعی متجلی می‌داند. برای پژوهشگران، این مفهوم را می‌توان با نظریه‌های جامعه‌شناسی تعامل، مانند دیدگاه گافمن در باب ارائه خود، یا اخلاق مراقبت (Care Ethics) مقایسه کرد.
حسن سلوک در قرآن کریم
قرآن کریم، خلق پیامبر اکرم (ص) را الگویی متعالی برای حسن سلوک معرفی می‌کند. در آیه شریفه:
وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ
(قلم: ۴، : «و به‌راستی تو بر خلقی عظیم هستی.»)
خلق عظیم پیامبر (ص)، به معنای رفتار نیکو با همه، حتی در شرایط دشوار، توصیف شده است. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تمثیلی لطیف، این خلق را به آفتابی می‌مانند که بر همه، از نیک و بد، یکسان می‌تابد.
| درنگ: حسن سلوک، معاشرت نیکو با همه، از دوست تا دشمن، است که صلح اجتماعی را تضمین می‌کند. این ویژگی، هدف بعثت و جوهره خلق عظیم پیامبر (ص) است. |
باب سوم: نقد ناهنجاری‌های اجتماعی و فقدان حسن سلوک
خشونت اجتماعی در ایران
آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، خشونت اجتماعی در ایران، مانند دعوا در صف نانوایی یا نزاع‌های خیابانی، را نتیجه فقدان حسن سلوک می‌دانند. ایشان، با تمثیلی گویا، جامعه را به جنگلی می‌مانند که در آن، به جای گل‌های محبت، خارهای خشم روییده است. این خشونت، به بیماری‌های جسمی (مانند فشار خون) و روانی (مانند استرس و اضطراب) منجر می‌شود. ایشان، با استناد به روان‌شناسی اجتماعی، خشم را عاملی برای افزایش فشار خون و بیماری‌های قلبی معرفی می‌کنند.
این نقد، با نظریه‌های جامعه‌شناسی تاریخی، مانند دیدگاه وبر در باب تأثیر فرهنگ بر رفتار، هم‌خوانی دارد. آیت‌الله نکونام، ریشه این خشونت را در فرهنگ قلدری و دیکتاتوری خلفای اموی، عباسی، و شاهان عجم جستجو می‌کنند. برای نمونه، ایشان، با طنزی تلخ، به «کمربندهای طلای عروس» اشاره دارند که نشانه‌ای از تجمل‌گرایی و غرور اجتماعی است.
مقایسه با جوامع غربی
آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با اشاره به تجربه خویش در اوکراین، از نظم و حسن سلوک در جوامع غربی، مانند رعایت چراغ قرمز بدون حضور مأمور، تمجید می‌کنند. ایشان، با تمثیلی زیبا، این نظم را به رودی آرام می‌مانند که بی‌نیاز از سد، در مسیر خویش جاری است. در مقابل، جامعه ایران را به رودی خروشان تشبیه می‌کنند که به سدهای اجبار و مأموران نیاز دارد. این تفاوت، به غرور دینی («شیعه‌ایم، ناجیه‌ایم») نسبت داده می‌شود که عیوب اخلاقی را نادیده می‌گیرد.
این مقایسه، با نظریه‌های نسبیت فرهنگی، مانند دیدگاه گیرتز، هم‌راستاست. آیت‌الله نکونام، با اشاره به پارادوکس شراب‌خواری و نظم در اوکراین، به بحثی عمیق در فلسفه اخلاق دعوت می‌کنند.
| درنگ: فقدان حسن سلوک در جامعه ایران، به خشونت، ناهنجاری، و بیماری‌های جسمی و روانی منجر شده است. نظم جوامع غربی، درس‌آموزی برای اصلاح رفتار اجتماعی است. |
باب چهارم: نقد جعل روایات و سرقت علمی
چالش‌های اصالت در علوم اسلامی
آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با نگاهی انتقادی، به جعل روایات و سرقت علمی در سنت اسلامی اشاره دارند. ایشان، روایت منسوب به عایشه («کان خلقه القرآن») را مشکوک‌السند می‌دانند و معتقدند که بسیاری از آثار منسوب به عارفان و فیلسوفان، مانند ابن‌عربی یا غزالی، جعلی یا سرقت‌شده‌اند. ایشان، با تمثیلی کنایی، این جعل را به نانی می‌مانند که در سفره دیگری نهاده شود تا خورده گردد.
این نقد، با روش‌های علمای اصولی، مانند شیخ انصاری در نقد سند، هم‌خوانی دارد. برای پژوهشگران، این بحث را می‌توان با مسائل اخلاق پژوهش، مانند سرقت ادبی در دنیای مدرن، مقایسه کرد. آیت‌الله نکونام، با دعوت به اصالت («حرف خوب از خودت بگو»), به نوآوری علمی تأکید دارند.
| درنگ: جعل روایات و سرقت علمی، آفتی در سنت اسلامی است که اصالت دانش را تهدید می‌کند. نوآوری و صداقت علمی، راه برون‌رفت از این چالش است. |
باب پنجم: خلق پیامبر اکرم (ص) و تحلیل شخصیت عایشه
خلق قرآنی پیامبر (ص)
آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «کان خلقه القرآن»، خلق پیامبر اکرم (ص) را متجلی آیات قرآن کریم می‌دانند. ایشان، با تمثیلی شاعرانه، پیامبر را به دریایی می‌مانند که همه، از نیک و بد، از آن سیراب می‌شوند. این خلق عظیم، در آیه شریفه:
وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ
(قلم: ۴، : «و به‌راستی تو بر خلقی عظیم هستی.»)
تجلی یافته است. آیت‌الله نکونام، با اشاره به توانایی پیامبر در مدیریت همسران دشوار، این خلق را نشانه‌ای از تاب‌آوری و رهبری تحول‌آفرین می‌دانند.
تحلیل تاریخی عایشه
آیت‌الله نکونام قدس‌سره، عایشه را به دلیل بغض به حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، و نقش او در فتنه جنگ جمل، مورد نقد قرار می‌دهند. ایشان، با استناد به منابع شیعی، مانند احتجاج طبرسی، رفتار عایشه با حضرت علی (ع) را نکوهش می‌کنند. با این حال، تأکید دارند که حتی عایشه، شیفته خلق پیامبر (ص) بود و پس از فتنه‌ها، بر قبر ایشان گریه می‌کرد. ایشان، با تمثیلی لطیف، عایشه را به گلی می‌مانند که در سایه خورشید پیامبر رویید، اما خارهای بغض، او را از نور اهل بیت دور کرد.
| درنگ: خلق پیامبر (ص)، چنان عظیم بود که حتی مخالفان، شیفته او بودند. عایشه، با وجود بغض به اهل بیت، عاشق پیامبر بود. |
باب ششم: نقد غرور دینی و دعوت به خوداصلاحی
غرور دینی و عیوب اخلاقی
آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با نقد غرور دینی («شیعه‌ایم، ناجیه‌ایم»), آن را مانعی برای خوداصلاحی می‌دانند. ایشان، با تمثیلی حکیمانه، این غرور را به آینه‌ای شکسته می‌مانند که تنها خوبی‌ها را نشان می‌دهد و عیوب را پنهان می‌کند. این غرور، عیوب اخلاقی، مانند خشونت و فقدان حسن سلوک، را نادیده می‌گیرد.
این نقد، با نظریه‌های جامعه‌شناسی دین، مانند دیدگاه برگر در باب انحرافات دینی، هم‌خوانی دارد. آیت‌الله نکونام، با دعوت به محبت و مرحمت، به اصلاح اجتماعی از طریق حسن سلوک تأکید دارند.
| درنگ: غرور دینی، مانع خوداصلاحی است. حسن سلوک، با محبت و مرحمت، راه اصلاح جامعه است. |
خاتمه
این اثر، با تدوین درس‌گفتار سیصد و سی و دوم آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، نقشه‌ای جامع برای فهم خلق، حسن سلوک، و نقد اجتماعی در چارچوب عرفان اسلامی ارائه داد. تمایز خلق و آداب، تبیین حسن سلوک به‌عنوان جوهره اخلاق، نقد ناهنجاری‌های اجتماعی، و تحلیل خلق پیامبر (ص) و عایشه، این متن را به منبعی غنی برای پژوهشگران تبدیل کرده است. تمثیلات ادبی، ارجاعات قرآنی و روایی، و ساختار علمی، به غنای این اثر افزوده است. امید است این کتاب، راهنمایی برای اصلاح فردی و اجتماعی در پرتو اخلاق اسلامی باشد.
| با نظارت صادق خادمی |
