متن درس

منازل السائرین: درآمدی بر انس بنور الکشف

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۲۱)

دیباچه: سفری در مراتب انس

سلوک عرفانی، سفری است که سالک را از ظواهر به باطن و از شواهد به حقیقت رهنمون می‌سازد. در این مسیر، منزل انس، چونان گوهری درخشان، جایگاه ویژه‌ای دارد که سالک را به قرب الهی نزدیک‌تر می‌سازد. مرتبه دوم انس، یعنی *انس بنور الکشف*، مرحله‌ای است که سالک از انس به شواهد الهی فراتر رفته و نور کشف بر قلبش تجلی می‌کند. این مرتبه، با ویژگی‌های خاص خود، از جمله صولت هیمان و موج فنا، هم شگفت‌انگیز است و هم پرخطر، چنان‌که بی‌رهنما، سالک را به سرگردانی و اضمحلال می‌کشاند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۴۲۱، به تبیین این مرتبه، ویژگی‌ها، خطرات و ضرورت هدایت مربی می‌پردازد.

بخش نخست: مفهوم و مراتب انس در سلوک عرفانی

تعریف انس و جایگاه آن در منازل السائرین

انس در عرفان اسلامی، به معنای قرب به حق و انس گرفتن با ذات الهی است که در سه مرتبه متجلی می‌شود: انس به شواهد، انس بنور الکشف، و انس بحق. مرتبه نخست، انس به شواهد، با سه ویژگی استحلاء ذکر، تغذی بالسماع، و وقوف بر اشارات شناخته می‌شود. این مرتبه، چونان دیدن پرچمی است که از وجود غذا خبر می‌دهد، اما خود غذا نیست. سالک در این مرحله، به نشانه‌های حق انس می‌یابد، نه به ذات او.

انس بنور الکشف: گامی فراتر از شواهد

مرتبه دوم انس، *انس بنور الکشف*، انسی است شاخص و متمایز از مرتبه نخست. در این مرحله، سالک از شواهد عبور کرده و نور کشف الهی بر او تجلی می‌کند. این نور، نه خود حق است و نه صرف شواهد، بلکه جلوه‌ای از نور الهی است که قلب سالک را به بهت و حیرت فرو می‌برد. این مرتبه، با صولت هیمان و موج فنا همراه است که عقل و علم سالک را در معرض اختلال قرار می‌دهد.

اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (نور: ۳۵؛ : خدا نور آسمان‌ها و زمین است)

این آیه شریفه از قرآن کریم، نور الهی را منشأ همه کشفیات و تجلیات معرفی می‌کند که در انس بنور الکشف، بر سالک آشکار می‌شود.

جمع‌بندی

انس، در سلوک عرفانی، مراتبی دارد که از شواهد به نور و از نور به حقیقت امتداد می‌یابد. انس بنور الکشف، مرتبه‌ای است که سالک با نور الهی مواجه می‌شود، اما این مواجهه، بی‌خطر نیست و نیازمند هدایت است.

بخش دوم: ویژگی‌ها و خطرات انس بنور الکشف

صولت هیمان: اقتدار الهی در برابر عقل سالک

انس بنور الکشف، با صولت هیمان، یعنی اقتدار و هیبت الهی، همراه است. این هیبت، چونان نوری شدید است که بر چشم وجود سالک می‌افتد و او را حیران و سرگردان می‌سازد. هیمان، عقل را مغلوب، صبر را سلب، و علم را مختل می‌کند، چنان‌که سالک ممکن است در این مرحله، دست و پای خود را گم کند.

موج فنا: خطر اضمحلال و سرگردانی

موج فنا، امواجی است که سالک را به سوی اضمحلال و نابودی می‌کشاند. این موج، چونان دریایی خروشان، سالک را در خود فرو می‌برد و او را به شط بحر فنا نزدیک می‌سازد. بدون استحکام در سلوک، این موج می‌تواند عقل، علم، و حتی شرع سالک را مختل کند.

فَلَمَّا تَجَلَّىٰ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا (اعراف: ۱۴۳؛ : چون پروردگارش بر کوه تجلی کرد، آن را متلاشی ساخت)

این آیه شریفه از قرآن کریم، شدت تجلی الهی را نشان می‌دهد که حتی کوه را درهم می‌شکند، چه رسد به قلب سالک که بی‌رهنما به این نور نزدیک شود.

اختلال عقل و علم: سرمایه‌های سالک در خطر

عقل و شرع، دو سرمایه اصلی سالک‌اند که در برابر صولت هیمان و موج فنا، در معرض خطر قرار می‌گیرند. نور کشف، چونان خورشیدی است که در برابر چراغ عقل، آن را محو می‌کند. این اختلال، ممکن است سالک را به حیرت و سرگردانی فرو برد، چنان‌که عقلش از کار افتد یا شرعش مختل شود.

وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا (بقره: ۲۶۹؛ : هر که حکمت داده شود، خیر فراوان داده شده)

این آیه شریفه از قرآن کریم، عقل را خیر کثیر می‌داند که حفظ آن در سلوک، ضروری است.

دعا برای شوق بدون ضرر

سالک در این مرتبه، از درگاه الهی طلب می‌کند که شوق به لقاء او را بدون ضرر و فتنه مضله عطا فرماید. این دعا، بر حفظ عقل و شرع تأکید دارد و نشان‌دهنده آگاهی سالک از خطرات هیمان است.

رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا (آل‌عمران: ۸؛ : پروردگارا، دل‌هایمان را پس از هدایت منحرف نکن)

این آیه شریفه از قرآن کریم، دعای سالک برای حفظ هدایت را تأیید می‌کند.

جمع‌بندی

انس بنور الکشف، با صولت هیمان و موج فنا، عقل و علم سالک را تهدید می‌کند. این مرتبه، نیازمند دعا برای حفظ عقل و شرع و هدایت الهی است تا سالک از اضمحلال در امان بماند.

بخش سوم: نقش مربی و ویزیت در سلوک عرفانی

ضرورت مربی: رهنمایی در طوفان هیمان

سلوک عرفانی، بدون مربی، چونان سفری در دریای طوفانی است که سالک را به هلاکت می‌رساند. مربی، با تنظیم مراقبت، غذا، و خواب، سالک را از هیمان و موج فنا محافظت می‌کند. او چونان ناخدایی است که کشتی سالک را به ساحل نجات می‌رساند.

ویزیت: نسخه‌ای برای تعادل سالک

ویزیت، نسخه‌ای است که مربی برای سالک تجویز می‌کند تا او را در برابر خطرات سلوک متعادل نگه دارد. این نسخه، ممکن است شامل مراقبت‌های خاص، دعا، یا حتی ترک برخی اعمال باشد تا سالک از حیرت و سرگردانی در امان ماند.

وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ (لقمان: ۱۵؛ : و از راه کسی که به سوی من بازگردد پیروی کن)

این آیه شریفه از قرآن کریم، بر لزوم پیروی از راهنما در سلوک تأکید دارد.

نقد سلوک اخبارگونه: خطری برای سالک

سلوک اخبارگونه، یعنی سلوکی تقلیدی و بدون سیستم، سالک را به سرگردانی و اضمحلال می‌کشاند. این نوع سلوک، چونان حرکت قطاری است که از ریل خارج شده و در پیچ و خم‌های مسیر، از کار می‌افتد. در مقابل، سلوک انشایی، با ویزیت و هدایت مربی، سالک را به مقصد می‌رساند.

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ (اسراء: ۳۶؛ : و چیزی را که به آن علم نداری دنبال نکن)

این آیه شریفه از قرآن کریم، بر لزوم استناد و هدایت در سلوک تأکید می‌کند.

جمع‌بندی

مربی و ویزیت، دو رکن اساسی سلوک عرفانی‌اند که سالک را از خطرات هیمان و موج فنا محافظت می‌کنند. سلوک بدون این دو، به سرگردانی و اضمحلال می‌انجامد.

بخش چهارم: باب انس، میدان درگیری عقل، علم، و رویت

انس: میدان نبرد عقل و رویت

باب انس، میدان درگیری عقل، علم، و رویت است. رویت نور کشف، چونان مشتی است که بر گیجگاه عقل و علم سالک فرود می‌آید و او را حیران می‌سازد. این درگیری، بدون هدایت مربی، ممکن است به اضمحلال سالک منجر شود.

خطرات انس بدون مربی: اضمحلال و انزوا

بسیاری از سالکان که بدون مربی به باب انس وارد می‌شوند، به اضمحلال، انزوا، یا اختلال در زندگی روزمره دچار می‌شوند. اینان، چونان موتورهای نیم‌سوز، از حرکت بازمی‌مانند و در برابر دنیا و مسئولیت‌هایشان، ناکارآمد می‌شوند.

روایت و تمثیل: حکایت سرگردانی

روایت «إن العارف إذا لم یكن له مرشد یضل» (بحارالانوار، ج2، ص97) بر ضرورت مرشد تأکید دارد. تمثیلاً، سالک بدون مربی، چون رزمندهای است که در جنگ، عینک خود را از دست داده و نمی‌تواند هدف را نشانه گیرد.

جمع‌بندی

باب انس، میدان درگیری عقل، علم، و رویت است که بدون مربی، به اضمحلال می‌انجامد. هدایت مربی، سالک را از این میدان به سلامت عبور می‌دهد.

فرجام‌سخن: انس بنور الکشف، سفری پرخطر و شگفت‌انگیز

انس بنور الکشف، سفری است که سالک را به نور الهی نزدیک می‌کند، اما این سفر، با صولت هیمان و موج فنا، عقل و علم او را تهدید می‌کند. مربی و ویزیت، چون دو بال، سالک را در این مسیر پرخطر یاری می‌رسانند. عقل و شرع، سرمایه‌های اصلی سالک‌اند که باید با دعا و هدایت حفظ شوند. این درس‌گفتار، با تبیین مرتبه انس بنور الکشف، بر ضرورت سلوک نظام‌مند و هدایت‌شده تأکید کرده و راه را برای سالکان روشن می‌سازد.