متن درس

کتاب منازل السائرین: تبیین مقامات عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۵۲)

مقدمه

در این اثر، درس‌گفتار عرفانی از آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۴۵۲، بازنویسی شده است. درس سوم باب المراد از منازل السائرین به تبیین مقام اجتباء و محبویت کامل می‌پردازد که در آن، سالک به عنوان محبوب للجلال، للجمال یا للکمال برگزیده می‌شود. موسی (ع) مظهر جلال، عیسی (ع) مظهر جمال، و خاتم الانبیاء (ص) مظهر کمال هستند. این متن، بر حکمت الهی در تبدیل خطاها به خیر، خلوص بندگان در برابر خداوند، و نقش محیط‌های معنوی مانند قم در پرورش عالمان تأکید دارد.

مقام اجتباء و محبویت کامل

مفهوم هفوه و خیر نهایی

در مقام دوم از باب المراد، سخن از هفوه یا خطای ظاهری سالک محبوب است که به ظاهر با شأن او سازگار نیست، لیکن خداوند متعال، در حکمت بی‌کران خویش، اثر نهایی این خطا را به خیر مبدل می‌سازد. این تبدیل، جلوه‌ای از توحید افعالی است که در آن، هر رخدادی، حتی خطاها، تحت مشیت الهی به سوی خیر هدایت می‌شود. این اصل، سالک را به اعتماد به حکمت الهی و رهایی از وسواس نسبت به خطاها دعوت می‌کند، گویی که خداوند، با دستان رحمت خویش، خطای بنده را به سوی مقصدی خیرخواهانه هدایت می‌کند.

این مفهوم، به ویژه در مورد انبیاء و اولیاء الهی صدق می‌کند. همه انبیاء، از جمله موسی و سلیمان علیهماالسلام، به عنوان ضنائن (محبوبان الهی) شناخته می‌شوند و هرگونه نسبت ناروا به ایشان، حتی برای افراد فرومایه نیز ناپسند است. این دیدگاه، بر قداست و عصمت انبیاء تأکید دارد و هرگونه اتهام یا سوءتفاهم در مورد ایشان را ناشی از تحریف یا قضاوت نادرست می‌داند.

مقام اجتباء: برگزیدگی الهی

در درجه سوم باب المراد، مقام اجتباء قرار دارد که در آن، خداوند بنده خویش را به محبویت کامل می‌رساند. این مقام، در سه وجه متجلی می‌شود: محبوب للجلال، محبوب للجمال، و محبوب للکمال. هر یک از این وجوه، جلوه‌ای از صفات الهی را در سالک متبلور می‌سازد. گویی خداوند، بنده خویش را به مثابه آینه‌ای درخشان، برای انعکاس نور جلال، جمال یا کمال خویش برمی‌گزیند.

محبوب للجلال: موسی علیه‌السلام

موسی علیه‌السلام، مظهر جلال الهی است که با معجزاتی چون ید بیضا و عصای اژدها، قدرت و عظمت الهی را در برابر فرعون، که ادعای خدایی داشت، متجلی ساخت. این مقام، نمایانگر قهاریت و حاکمیت الهی است که در موسی علیه‌السلام به صورت پیروزی بر دشمنان نمود یافت. گویی موسی، شمشیر جلال الهی بود که در برابر کفر و طغیان، درخشید و حقیقت را آشکار ساخت.

محبوب للجمال: عیسی علیه‌السلام

عیسی علیه‌السلام، مظهر جمال و رحمت الهی است که با ملايمت و رأفت، امت خویش را هدایت کرد. او بدون درگیری و جنگ، با خضوع همگان در برابر خویش، جلوه‌ای از لطف و محبت الهی را به نمایش گذاشت. این مقام، سالک را به تأمل در رحمت بی‌کران الهی دعوت می‌کند، گویی عیسی، نسیمی از بهشت رحمت بود که دل‌های امت را نوازش داد.

محبوب للکمال: خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله

خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله، به عنوان مظهر کمال، جمع جلال و جمال را در وجود خویش متبلور ساختند. ایشان در تمام صفات، به مرتبه کمال دست یافتند و از حیث تمکین، بر دیگر انبیاء برتری دارند. این مقام، اوج سلوک عرفانی است که در آن، سالک به جامعیت صفات الهی می‌رسد، گویی پیامبر اکرم، آیینه تمام‌نمای صفات الهی است که نور جلال و جمال را به یک‌باره در خود منعکس می‌کند.

جایگاه ائمه معصومین علیهم‌السلام

ائمه معصومین علیهم‌السلام، به ویژه امیرالمؤمنین علیه‌السلام، در مرتبه کمال قرار دارند. ایشان به عنوان افضل ائمه و قسیم جنت و نار، مظهر جمع جلال و جمال هستند. این مقام، سالک را به تأمل در جایگاه والای ولايت و نقش ائمه در هدایت معنوی دعوت می‌کند، گویی ایشان، ستارگان هدایتی هستند که راه سلوک را برای سالکان روشن می‌سازند.

ظهور صفات الهی در موجودات

خداوند متعال، به هر موجودی، از انسان گرفته تا اشیاء مانند سنگ و گل، نصیبی از جلال، جمال یا کمال عطا کرده است. این عنایات الهی، حتی در حیثیات جزئی نیز متجلی می‌شوند. برای مثال، سختی سنگ، جلوه‌ای از جلال، و زیبایی گل، جلوه‌ای از جمال الهی است. این مفهوم، سالک را به تأمل در حکمت الهی در خلقت دعوت می‌کند و او را از قضاوت‌های ظاهری بازمی‌دارد، گویی هر موجود، آیه‌ای از آیات الهی است که حکمت بی‌کران او را به نمایش می‌گذارد.

ملامت یونس علیه‌السلام و تفاوت مراتب

در قرآن کریم، آیه فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُلِيمٌ (صافات: ۱۴۲) به ملامت یونس علیه‌السلام اشاره دارد که به دلیل عملی مستحق ملامت شد. این آیه را چنین بیان می‌کند: «پس ماهی او را فرو برد، در حالی که او نکوهیده بود.» ملامت، بر اساس مراتب افراد متفاوت است. برای خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله، به دلیل مرتبه والای ایشان، توجه به «ناس» به جای «ناصر» در آیه إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ ۚ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا (نصر: ۱-۳) ملامت‌آمیز تلقی شده است. این آیه چنین است: «چون یاری خدا و پیروزی فرا رسد و ببینی که مردم دسته‌دسته در دین خدا درآیند، پس به ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از او آمرزش بخواه، که او توبه‌پذیر است.» این آیه، سالک را به تمرکز بر مبدأ الهی و رهایی از توجه به اسباب ظاهری دعوت می‌کند.

نقد دلایل ناروا به انبیاء

دلایل برخی متون در مورد ضنائن بودن یا نبودن انبیاء، از نظر آیت‌الله نکونام قدس‌سره، معتبر نیست. همه انبیاء از ضنائن هستند، اما استدلال‌های ارائه‌شده برای جرم یا عدم ضنائن بودن ایشان، نادرست است. این دیدگاه، سالک را به نقد علمی و دقیق منابع و پرهیز از نسبت‌های غیرمستند دعوت می‌کند، گویی که حقیقت، گوهری است که تنها با نقد دقیق و عمیق می‌توان به آن دست یافت.

اجتباء و استخلاص الهی

در مقام اجتباء، خداوند بنده خویش را خالص برای خود می‌سازد، نه از طریق ریاضت و تلاش، بلکه به واسطه لطف و امتنان الهی. این برگزیدگی، بدون استحقاق ظاهری و بر اساس سابقه الهی بنده صورت می‌گیرد. مثال موسی علیه‌السلام در قرآن کریم، در آیه فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِيَ مِنْ شَاطِئِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يَا مُوسَىٰ إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ (نمل: ۸)، این مفهوم را به زیبایی نشان می‌دهد. این آیه چنین است: «پس چون به سوی آن آمد، از کرانه راست وادی، در آن جایگاه مبارک، از آن درخت ندا داده شد که ای موسی، منم من، خدا، پروردگار جهانیان.» موسی علیه‌السلام، به دنبال آتش بود، اما خداوند او را برای نبوت برگزید، گویی که لطف الهی، او را از ظلمت به سوی نور هدایت کرد.

لطف الهی در شکست‌ها

خداوند گاه با محرومیت‌ها و شکست‌ها، بنده را از آلودگی حفظ می‌کند. برای مثال، فردی که در قمار می‌بازد، از مال حرام محفوظ می‌ماند، گویی که شکست، سپری است که او را از گزند حفظ می‌کند. این حکمت الهی، سالک را به صبر و شکر در برابر ناملایمات دعوت می‌کند و او را از ناشکری بازمی‌دارد.

حوزه قم: بقعه علم و عش آل نبی

قم، به عنوان «عش آل نبی» و بقعه علم، به دلیل فقدان جاذبه‌های مادی، محیطی مناسب برای تحصیل علم و سلوک معنوی است. این ویژگی، سالک را به تمرکز بر علم و معنویت دعوت می‌کند، گویی که قم، حریمی مقدس است که در آن، دل‌ها به سوی حقیقت پرواز می‌کنند. فقدان سبزه و آب و هوای دل‌انگیز، نه نقص، بلکه لطفی الهی است که سالک را از وسوسه‌های دنیوی دور نگه می‌دارد.

رهبانیت و رحمت نصارا

در قرآن کریم، آیه وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ (حدید: ۲۷) به رهبانیت نصارا اشاره دارد. این آیه چنین است: «و در دل‌های کسانی که از او پیروی کردند، رأفت و رحمت و رهبانیت نهادیم که آن را خود پدید آوردند، ما آن را بر آنان ننوشتیم، جز برای طلب خشنودی خدا.» این آیه، نشان‌دهنده پذیرش رهبانیت توسط خداوند است، هرچند در اسلام چنین رهبانیتی وجود ندارد. این بخش، سالک را به احترام به ادیان الهی و درک حکمت تفاوت احکام دعوت می‌کند.

جمع‌بندی

این متن، به تبیین مقام اجتباء و محبویت کامل در باب المراد پرداخت. موسی علیه‌السلام به عنوان مظهر جلال، عیسی علیه‌السلام به عنوان مظهر جمال، و خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله به عنوان مظهر کمال معرفی شدند. این بخش، بر حکمت الهی در تبدیل خطاها به خیر، خلوص بندگان، و نقش محیط‌های معنوی مانند قم تأکید کرد. سالک، از این بخش، به سوی اعتماد به لطف الهی، تمرکز بر مبدأ الهی، و احترام به مقامات انبیاء و اولیاء هدایت می‌شود.

نتیجه‌گیری کلی

این اثر، با بازنویسی درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین یک مقام کلیدی از کتاب منازل السائرین پرداخت: مقام اجتباء. در مقام اجتباء، محبویت کامل در سه وجه جلال، جمال، و کمال بررسی شد، و انبیاء و اولیاء به عنوان مظاهر این مقامات معرفی شدند. این متن، سالک را به سوی اعتماد به حکمت الهی، تمرکز بر مبدأ الهی، و استقامت در برابر بلایا هدایت می‌کند. گویی این اثر، نقشه‌ای است که سالک را در مسیر پرپیچ‌وخم سلوک، به سوی مقصد الهی رهنمون می‌سازد.