متن درس

توحید عامه: دروازه سلوک الهی در منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۵۳)

دیباچه

توحید، چونان نوری درخشان در مسیر سلوک الهی، راه را برای سالکان طریق حقیقت روشن می‌سازد. در میان مراتب گوناگون توحید، توحید عامه، به‌سان دروازه‌ای است که همگان را به سوی معرفت حق فرا می‌خواند. این مرتبه، که با شهادت به
﴿لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ﴾
(: «معبودی جز الله نیست») آغاز می‌شود، بنیادی‌ترین پایه ایمان است که نیازی به استدلال‌های پیچیده یا دانش تفصیلی ندارد. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۶۵۳، به تحلیل و تبیین توحید عامه در چارچوب عرفانی منازل السائرین پرداخته می‌شود.

بخش نخست: تبیین مفهوم توحید عامه

تعریف توحید عامه و نفی شرک اعظم

توحید عامه، به‌سان کلیدی است که قفل قلب را به سوی ایمان می‌گشاید. این مرتبه، ابتدایی‌ترین منزلگاه توحید است که با شهادت به
﴿لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ﴾
(: «معبودی جز الله نیست، یگانه است و شریکی ندارد») و نفی شرک اعظم، یعنی بت‌پرستی، تحقق می‌یابد. این توحید، الوهیت را منحصر به خداوند می‌داند و هرگونه سبب یا پروردگار دیگر را نفی می‌کند، چنان‌که در قرآن کریم آمده است:
﴿قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَٰهٌ وَٰحِدٌ﴾
(انعام: ۱۹، : «بگو جز این نیست که او خدایی یگانه است»). این مرتبه، به دلیل سادگی و عمومیت، برای همگان، حتی بدون نیاز به استدلال، قابل دسترسی است و به‌سان پلی است که انسان را از ظلمت شرک به سوی نور ایمان رهنمون می‌سازد.

اعتقاد قلبی، جوهره توحید عامه

جوهر توحید عامه در اعتقاد قلبی نهفته است، نه در استدلال‌های پیچیده. این مرتبه، نیازی به علم تفصیلی یا استدلال ندارد؛ بلکه با تصدیق قلبی، حتی اگر از راه تقلید باشد، به کمال می‌رسد. چنان‌که در حدیث نبوی آمده است: «قولوا لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ تُفْلِحُوا» (بگویید لا إله إلا الله تا رستگار شوید)، تأکید بر قول همراه با اعتقاد است، نه صرف تلفظ. این قول، چونان بذری است که در خاک قلب کاشته می‌شود و با ایمان آبیاری می‌گردد. تفاوت میان علم (تصور) و اعتقاد (تصدیق قلبی) در اینجاست که اعتقاد، حتی بدون دلیل، موحد را از غیرموحد متمایز می‌سازد. این اصل، راه را برای پذیرش توحید هموار می‌کند و از هرگونه پیچیدگی در مسیر ایمان پرهیز می‌نماید.

نقد الزام استدلال در اصول دین

یکی از نکات برجسته درس‌گفتار، نقد دیدگاه الزام استدلال در اصول دین است. این دیدگاه، که اعتقاد به توحید را مشروط به دلیل می‌داند، به‌سان باری سنگین بر دوش مؤمنان است که می‌تواند شبهه و شک را در دل‌ها برانگیزد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این الزام را «مردم‌آزاری» می‌خوانند، زیرا اعتقاد به توحید، از هر طریقی که حاصل شود—تقلید، تحقیق یا شهود—معتبر است. این دیدگاه با آیه
﴿لَا إِكْرَاهَ فِى ٱلدِّينِ﴾
(بقره: ۲۵۶، : «در دین هیچ اکراهی نیست») هم‌خوانی دارد، که بر آزادی در پذیرش ایمان تأکید می‌ورزد. این نقد، چونان نسیمی است که غبار پیچیدگی را از مسیر ایمان می‌زداید و راه را برای همگان هموار می‌سازد.

بخش دوم: آثار و نشانه‌های توحید عامه

آثار حقوقی و اجتماعی توحید عامه

توحید عامه، هرچند ابتدایی‌ترین مرتبه توحید است، آثاری عمیق در حوزه‌های حقوقی و اجتماعی به‌جای می‌گذارد. این آثار، چونان شاخه‌های درختی تنومند، هویت اسلامی را در فرد و جامعه متجلی می‌سازند:

• حرمت خون و مال: با شهادت به توحید، جان و مال موحد محترم می‌گردد، چنان‌که حدیث نبوی می‌فرماید: «مَنْ قَالَ لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ حُرِّمَ مَالُهُ وَدَمُهُ» (هر کس بگوید لا إله إلا الله، مال و جانش محترم است).
• نسبت قبله: کعبه، به‌سان آیینه‌ای که نور توحید را بازمی‌تاباند، به این مرتبه منسوب است.
• تمایز دارالاسلام و دارالکفر: جامعه توحیدی، با نشانه‌هایی چون اذان و اقامه شعائر، از جوامع غیرتوحیدی متمایز می‌شود.

این آثار، توحید عامه را به‌سان بنیادی استوار برای هویت اسلامی و اجتماعی تثبیت می‌کنند.

کعبه، مظهر وحدت الهی

کعبه، چونان ستاره‌ای درخشان در آسمان توحید، مظهر وحدت الهی است. برخلاف بت‌های جاهلیت که پراکنده و متکثر بودند، کعبه، به‌سان قلبی واحد، به خداوند منسوب است و وحدت را متجلی می‌سازد. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِى بِبَكَّةَ مُبَارَكًا﴾
(آل‌عمران: ۹۶، : «نخستین خانه‌ای که برای مردم بنا شد، همان است که در بکه است، مبارک»). کعبه، به دلیل وحدت و انتساب به توحید، از عنوان «بت» متمایز است و به‌سان نشانه‌ای است که راه یافتن به سوی خداوند را برای سالکان آسان می‌سازد.

تفاوت قول و لفظ در شهادت توحید

در حدیث نبوی «قولوا لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ تُفْلِحُوا»، واژه «قولوا» به معنای اعتقاد قلبی است، نه صرف تلفظ. قول، چونان جریانی زلال از قلب، مستلزم نیت و تصدیق است، برخلاف لفظ که می‌تواند خالی از معنا باشد. این تمایز، چونان خطی روشن میان ظاهر و باطن، بر اهمیت اعتقاد در تحقق توحید عامه تأکید دارد. حتی اگر این اعتقاد از راه تقلید حاصل شود، موحد را در این مرتبه قرار می‌دهد.

بخش سوم: شواهد و تجلیات توحید عامه

شواهد توحید عامه

توحید عامه با دو نوع شاهد تأیید می‌شود، چونان دو بال که پرنده ایمان را به پرواز درمی‌آورند:

• رساله: اخبار قرآن کریم و سنت، مانند آیه
  ﴿فَٱعْلَمْ أَنَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ﴾
  (محمد: ۱۹، : «بدان که معبودی جز الله نیست»).
• صنایع: آثار خلقت که با حسن صنعت خود به وجود صانع دلالت دارند، مانند آیه
  ﴿أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى ٱلْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ﴾
  (غاشیه: ۱۷، : «آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده؟»).

این شواهد، توحید عامه را برای همگان قابل فهم و پذیرش می‌سازند، چونان آیینه‌ای که حقیقت الهی را در برابر چشمان بندگان می‌گستراند.

نقش قلب در تحقق توحید

قلب، چونان کانون نور توحید، محور تحقق این مرتبه است. توحید عامه با تصدیق قلبی، فارغ از شبهه و حیرت، به بار می‌نشیند. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
﴿إِلَّا مَنْ أَتَى ٱللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ﴾
(شعراء: ۸۹، : «مگر کسی که با قلبی سلیم به سوی خدا آید»). این تصدیق، چونان جریانی پاک، شهادت صادقانه را تضمین می‌کند و موحد را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

حقیقت و حلاوت توحید

حقیقت و حلاوت توحید عامه، چونان شهدی گوارا، تنها با تفسیر الهی و نور ایمانی که خداوند در قلب مؤمن می‌افکند، درک می‌شود. این نور، با مواظبت بر مشاهدة شواهد خلقت و تفکر در آن‌ها، رشد می‌یابد و توحید را از اعتقاد صرف به تجربه‌ای باطنی تبدیل می‌کند. این فرآیند، چونان شکفتن گلی در باغ ایمان، نشان‌دهنده نقش هدایت الهی در تعمیق توحید است.

توحید فعلی، بنیاد توحید عامه

توحید عامه، که همان توحید فعلی است، به نفی هرگونه خالق یا مؤثر غیر از خداوند محدود می‌شود. این مرتبه، با توجه به افعال الهی در خلقت، مانند آیه
﴿أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَٰهَا﴾
(ق: ۶، : «آیا به آسمان بالای سرشان ننگریستند که چگونه آن را ساختیم؟»)، برای همگان قابل فهم است. توحید فعلی، به‌سان خاک حاصلخیزی است که بذر ایمان در آن کاشته می‌شود و زمینه‌ساز رشد به سوی مراتب بالاتر توحید می‌گردد.

بخش چهارم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

توحید عامه، چونان دروازه‌ای گشوده به سوی معرفت الهی، با شهادت به
﴿لَا إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ﴾
و نفی شرک اعظم، راه را برای همگان هموار می‌سازد. این مرتبه، نیازی به استدلال ندارد و با اعتقاد قلبی، حتی به‌صورت تقلیدی، محقق می‌شود. آثار آن، از حرمت خون و مال گرفته تا نسبت قبله و تمایز دارالاسلام از دارالکفر، هویت توحیدی را در فرد و جامعه متجلی می‌کند. کعبه، به‌سان مظهر وحدت، سالکان را از حیرت رهایی می‌بخشد. شواهد توحید عامه، اعم از اخبار قرآنی و آثار خلقت، این مرتبه را برای عموم قابل فهم می‌سازند. قلب، چونان محور این توحید، با تصدیق صادقانه، ایمان را به بار می‌آورد.