متن درس

تبیین مراتب وجودی در چارچوب حضرات خمس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 279)

مقدمه: تبیین وجودی موجودات در پرتو حضرات خمس

کتاب حاضر، بازنویسی علمی و فاخر درس‌گفتار 279 از مجموعه مصباح الانس، برگرفته از سخنان آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، است که با رویکردی آکادمیک و متناسب برای پژوهشگران و مخاطبان با تحصیلات عالی تدوین شده است. این اثر به بررسی مراتب پنج‌گانه وجودی موجودات در چارچوب حضرات خمس می‌پردازد و با زبانی وزین و علمی، رابطه میان ظاهر و باطن موجودات را در ظهورات الهی تحلیل می‌کند.

بخش اول: شمولیت حضرات خمس در مراتب وجودی

مفهوم شمولیت حضرات خمس

حضرات خمس، به‌مثابه ظرفی وجودی، تمامی مراتب وجودی موجودات را از وجود علمی در ذات ربوبی تا ظهورات خارجی در بر می‌گیرد. این شمولیت، جامعیت این مراتب را در تبیین حقیقت وجود و نحوه ظهور آن در عالم هستی نشان می‌دهد. هر موجود، از ذره‌ای ناچیز تا انسان کامل، در این چارچوب جای می‌گیرد و مراتب وجودی‌اش در پرتو اسما و صفات الهی متجلی می‌شود.

مراتب پنج‌گانه وجودی

هر موجود، بر اساس احکام حضرات خمس، دارای پنج مرتبه وجودی است که شامل وجود علمی (اعیان ثابته)، ربوبیت، نوعیت، تجلی ساری، و مقام جمعی می‌شود. این مراتب، جنبه‌های مختلف وجود و ظهور یک موجود را در نظام هستی تبیین می‌کنند. به‌سان درختی که ریشه در خاک علم الهی دارد و شاخسار آن در عالم ظهور گسترده است، این مراتب، پیوستگی وجودی موجودات را با مبدأ الهی نشان می‌دهند.

بخش دوم: وجود علمی و اعیان ثابته

وجود علمی در علم الهی

نخستین مرتبه وجودی هر موجود، وجود علمی آن است که به عين ثابت در علم الهی اشاره دارد. عين ثابت، صورت معلوميت هر موجود در ذات ازلی و ابدی حق است که به‌سان نوری از مبدأ الهی بر موجود تابیده و هویت علمی آن را شکل می‌دهد. این معلوميت، ذاتیِ ذات حق است و بدون آن، علم الهی ناقص می‌ماند.

احکام وجود علمی

وجود علمی هر موجود، احکامی دارد که لازمه ذات حق است و رابطه میان موجودات و حق را به‌مثابه مظاهر اسما و صفات الهی نشان می‌دهد. این احکام، پیوند ناگسستنی میان حق و مخلوق را در ظرف علم الهی تبیین می‌کنند. به‌تعبیری، اعیان ثابته، چون آیینه‌هایی‌اند که اسما و صفات الهی در آن‌ها متجلی می‌شوند، بی‌آنکه وجودی مستقل از حق داشته باشند.

معدوميت نسبی عين ثابت

عين ثابت از حیث شیئیت خود نسبت به خودش معدوم است، اما از حیث معلوميت در علم حق، موجودیت می‌یابد. این تمایز، به‌سان تفاوت میان نور چراغ و سایه‌ای است که بر صفحه کتاب می‌افتد؛ نور از چراغ است، اما سایه، وجودی مستقل ندارد. این تمثیل، وابستگی وجودی عين ثابت به علم الهی را به‌زیبایی نشان می‌دهد.

بخش سوم: ربوبیت و حقیقت اسمائی موجودات

ربوبیت: هویت وجودی هر موجود

دومین مرتبه وجودی، ربوبیت است که به حقیقت اسمائی هر موجود اشاره دارد. ربوبیت، اسم یا صفت الهی حاکم بر موجود است که آن را از سایر موجودات متمایز می‌کند. حتی جمادات، که به‌ظاهر بی‌جان‌اند، دارای ربوبیت‌اند، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ﴾ (سوره اسراء، آیه ۴۴)؛ به : «هیچ چیز نیست مگر اینکه تسبیح‌گویان او را ستایش می‌کند.» این آیه، دلالت بر ربوبیت تمامی موجودات دارد.

نقد اصطلاح روحانیت

استفاده از اصطلاح «روحانیت» به‌جای «ربوبیت» نادرست است، زیرا روحانیت بار معنایی محدودتری دارد و بیشتر به موجودات جاندار اشاره می‌کند، درحالی‌که ربوبیت، شامل تمامی موجودات، از جماد تا انسان، می‌شود. ربوبیت، به‌سان جریانی است که از مبدأ الهی در تمامی موجودات ساری است و هویت وجودی آن‌ها را شکل می‌دهد.

جلی و خفی بودن ربوبیت

تقسیم‌بندی ربوبیت به جلی (آشکار) و خفی (پنهان) دقیق نیست، زیرا تمامی موجودات، اعم از ملائکه، انسان، نباتات یا جمادات، دارای ربوبیت جلی و خفی‌اند. برای مثال، زیبایی یک گل، ربوبیت جلی آن است و استقامت یک سنگ، ربوبیت خفی آن. این تفاوت‌ها، به تنوع اسمای الهی بازمی‌گردد که در ظهورات گوناگون متجلی می‌شوند.

بخش چهارم: نوعیت و صورت وجودی

نوعیت: ظهور ربوبیت در قالب صورت

سومین مرتبه وجودی، نوعیت و صورت هر موجود است که به قالب و طبیعت خاص آن، مانند گل، سنگ یا انسان، اشاره دارد. نوعیت، ظهور ربوبیت در عالم خارجی است و به‌سان لباسی است که ربوبیت بر تن موجود می‌پوشاند تا آن را از سایرین متمایز کند.

تنوع صورت‌های ربوبیت

صورت هر ربوبیت، بسته به نوع موجود، متفاوت است. برخی موجودات، مانند ملائکه و جن، قابلیت تشکل در صور متعدد دارند، درحالی‌که انسان‌ها و حیوانات به صور معینی محدودند. این تنوع، به‌سان رنگ‌های گوناگون در تابلوی نقاشی هستی است که هر یک جلوه‌ای از اسمای الهی را به نمایش می‌گذارند.

استخراج باطن از ظاهر

ظاهر هر موجود، آیینه باطن و ربوبیت آن است. مؤمن با نور الهی به ظواهر می‌نگرد و از آن‌ها حقیقت باطنی را استنباط می‌کند. این اصل، مبنای شناخت عرفانی است که ظاهر را دروازه‌ای به‌سوی باطن می‌داند، چنان‌که از چهره بشاش یا تیره می‌توان به سخاوت یا پیچیدگی باطنی پی برد.

بخش پنجم: تجلی ساری و مقام جمعی

تجلی ساری: فیض وجودی

چهارمین مرتبه، تجلی ساری وجودی است که در مراتب سه‌گانه پیشین (علمیت، ربوبیت، نوعیت) جریان دارد و به شخصیت وجودی موجود منجر می‌شود. تجلی ساری، چون جریانی الهی است که مراتب پیشین را به ظهور خارجی می‌رساند و موجود را به‌عنوان تعینی متمایز در عالم هستی متجلی می‌سازد.

مقام جمعی و نفس رحمانی

پنجمین مرتبه، مقام جمعی است که با نفسیت رحمانی تحقق می‌یابد. نفس رحمان، فیض الهی است که تمامی مراتب وجودی را در وحدتی جمعی متحد می‌سازد. هر موجود، از سنگ تا انسان، دارای مقام جمعی است، اما جامعیت انسان به دلیل مظهریت تام اسما، متعال‌تر است.

ترکیب مراتب وجودی

مراتب وجودی به‌صورت تدریجی ترکیب می‌شوند: علمیت با ربوبیت، سپس نوعیت، و بعد تجلی ساری، تا به مقام جمعی برسند. این فرآیند، چون ساخت بنایی است که از پایه علم الهی آغاز شده و با دم رحمانی به کمال می‌رسد.

بخش ششم: کاربردهای عملی شناخت مراتب وجودی

شناخت باطن در انتخاب همسر

در اسلام، نگاه به همسر برای تشخیص تناسب وجودی است، نه صرفاً ارزیابی زیبایی ظاهری. این نگاه، به‌سان کلیدی است که درِ باطن را می‌گشاید تا از ظاهر، به اخلاق و روحیات پی برده شود. برای مثال، از ویژگی‌های ظاهری مانند رنگ چهره یا فرم مو می‌توان به صفاتی چون سخاوت یا پیچیدگی باطنی رسید.

نقد نگاه صرف به زیبایی

نگاه به همسر، فراتر از زیبایی ظاهری، به کشف تناسب روحی و اخلاقی معطوف است. این اصل، به‌سان نگریستن به دریچه‌ای است که نور باطن از آن ساطع می‌شود و حقیقت وجودی فرد را آشکار می‌سازد.

جمع‌بندی

درس‌گفتا 279 مصباح الانس، با تبیین مراتب پنج‌گانه وجودی در چارچوب حضرات خمس، به بررسی عمیق حقیقت وجودی موجودات پرداخته است. این مراتب، از وجود علمی در اعیان ثابته تا مقام جمعی در نفسیت رحمانی، تمامی جنبه‌های وجود و ظهور را در بر می‌گیرند. ربوبیت، به‌عنوان حقیقت اسمائی، و نوعیت، به‌مثابه ظهور آن در عالم خارجی، در کنار تجلی ساری و مقام جمعی، نظام جامعی را برای فهم هستی ارائه می‌دهند. انسان، به دلیل جامعیت خاص خود، جایگاهی متعال در این نظام دارد.