متن درس
اسماء و صفات الهی: خیر عنداللهی و روان‌شناسی ربوبی در پرتو قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۷۳۳)
دیباچه
این نوشتار، بازنویسی و تدوینی علمی و دانشگاهی از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره است که بر مفهوم خیر عنداللهی، نقد عبادات صوری، و ضرورت روان‌شناسی ربوبی در پرتو قرآن کریم تمرکز دارد.
بخش نخست: مفهوم خیر عنداللهی در برابر خیر دنیوی
تعریف خیر عنداللهی
خیر عنداللهی، به معنای عملی است که صرفاً برای رضایت پروردگار انجام می‌شود، فارغ از هرگونه انگیزه مادی یا شخصی. این خیر، در نزد خداوند ثبت شده و از خیر دنیوی، که به مال و مقام محدود می‌شود، متمایز است. قرآن کریم در آیه وَأَن تَصَدَّقُوا [مطلب حذف شد] : «و اگر ببخشید برایتان بهتر است»)، به این خیر اشاره دارد که فراتر از منافع مادی، به تعالی روح و جان انسان منجر می‌شود. خیر عنداللهی، چون گوهری درخشان در برابر خاکستر منافع زودگذر دنیوی، ارزشی متعالی دارد.
درنگ:
خیر عنداللهی، عملی است که با نیت خالص برای خداوند انجام می‌شود و از هرگونه خودنمایی یا طمع مادی مبراست، مانند نسیمی که بی‌منت بر شاخسار می‌وزد.
نقد خیر دنیوی
انسان در مسیر زندگی، گاه چون پرنده‌ای گرفتار دام مادیات می‌شود، به‌دنبال مال، مقام، و منزلت اجتماعی است. این خیرهای ظاهری، هرچند در نگاه نخست شیرین و دل‌انگیز به نظر می‌رسند، اما چون حبابی بر سطح آب، زودگذر و فانی‌اند. آیت‌الله نکونام تأکید دارند که این خیرها، اگرچه در دنیا به دست آیند، در نهایت به وزر و وبال تبدیل می‌شوند. قرآن کریم این حقیقت را در داستان کسانی که مال و منال دنیا را جمع کردند، اما در آخرت جز حسرت نصیبشان نشد، به تصویر می‌کشد.
بخش دوم: نقد عبادات صوری و ضرورت خیر واقعی
عبادات صوری و فقدان خیر واقعی
عباداتی نظیر نماز و روزه، اگر از نیت خالص عنداللهی خالی باشند، به وظایفی صوری و بی‌روح بدل می‌شوند. آیت‌الله نکونام با تمثیلی زیبا، این عبادات را به ورزش ایروبیک تشبیه می‌کنند که تنها حرکتی جسمانی است، اما فاقد روح الهی و خیر حقیقی است. قرآن کریم در آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ [مطلب حذف شد] : «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، رکوع کنید، سجده کنید، پروردگارتان را بپرستید و کار خیر انجام دهید»)، خیر را به‌عنوان امری جدا از عبادات صوری مطرح می‌کند. این آیه، چون چراغی در تاریکی، راه را به سوی خیر عنداللهی روشن می‌سازد.
درنگ:
عبادات صوری، چون پوسته‌ای تهی از مغز، فاقد خیر واقعی‌اند. خیر عنداللهی، روح عبادت است که با نیت خالص و عمل متعالی به دست می‌آید.
نمونه‌ای از نقد عبادات صوری
آیت‌الله نکونام با اشاره به تجربه‌ای در اعتکاف همدان، به نقد عبادات صوری می‌پردازند. در این تجربه، ایشان مشاهده کردند که برخی از شرکت‌کنندگان در اعتکاف، به جای تمرکز بر معنویت، به طول کشیدن نماز اعتراض داشتند و آن را چون باری سنگین بر دوش خود می‌دیدند. این امر نشان‌دهنده آن است که عبادات، اگر از روح خیر عنداللهی تهی باشند، به تکلیفی آزاردهنده بدل می‌شوند. ایشان این رفتار را به مگسی تشبیه می‌کنند که بر هر چیز بی‌ارزش می‌نشیند، حال آنکه انسان مؤمن باید چون عقابی آزاده، فراتر از مادیات و صوریات پرواز کند.
بخش سوم: خیر عنداللهی و محبت به مخلوقات
خیر جنس در جنس
خیر عنداللهی، چون جویباری زلال، در محبت و نوازش به همه مخلوقات خدا جاری می‌شود، از انسان و حیوان گرفته تا گیاه و حتی سنگ. این خیر، به قول آیت‌الله نکونام، «جنس در جنس» است، یعنی شامل هر نوع محبت و خدمت بی‌منت به مخلوقات می‌شود. این مفهوم، چون گلی در باغ معرفت، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری خیر در تمامی ابعاد خلقت است.
درنگ:
خیر عنداللهی، چون خورشیدی فراگیر، همه مخلوقات را در بر می‌گیرد و در محبت بی‌منت به انسان، حیوان، گیاه، و حتی اشیا تجلی می‌یابد.
ناز کشیدن مخلوقات
آیت‌الله نکونام با استعاره‌ای دل‌انگیز، خیر عنداللهی را به «ناز کشیدن» مخلوقات تشبیه می‌کنند. این ناز، نه‌تنها محبت به انسان‌ها، بلکه نوازش حیوانات، گیاهان، و حتی سنگ‌ها را در بر می‌گیرد. ایشان با اشاره به ضریح مقدس حضرت معصومه (س)، تأکید می‌کنند که حتی سنگ ضریح نیز به اعتبار قداستش، شایسته نوازش است، اما خیر عنداللهی در ناز کشیدن مخلوقات به خاطر خالق آنهاست.
بخش چهارم: روان‌شناسی ربوبی و چشم دل سیری
مفهوم چشم دل سیری
چشم دل سیری، حالتی است که انسان از حرص و طمع مادی آزاد شده و با نگاهی متعالی به جهان می‌نگرد. این حالت، چون چشمه‌ای زلال، روح انسان را از آلودگی‌های مادی پاک می‌کند. قرآن کریم در داستان سلیمان و بلقیس، این مفهوم را به زیبایی به تصویر می‌کشد. در آیه قِيلَ لَهَا [مطلب حذف شد] : «به او گفته شد به کاخ درآی»)، سلیمان با چشم دل سیر، تحت تأثیر زیبایی و مادیات بلقیس قرار نگرفت.
درنگ:
چشم دل سیری، چون سپری در برابر طمع مادی، انسان را به سوی آزادی معنوی و تعالی روحی رهنمون می‌سازد.
داستان سلیمان و بلقیس
داستان سلیمان و بلقیس، نمونه‌ای برجسته از روان‌شناسی ربوبی است. هنگامی که بلقیس به کاخ سلیمان وارد شد و با کف شیشه‌ای مواجه شد، گمان کرد آب است و ساق‌هایش را بالا برد. سلیمان، با نگاهی متعالی، نه‌تنها تحت تأثیر زیبایی او قرار نگرفت، بلکه با آرامش گفت: إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ [مطلب حذف شد] : «این کاخی است صیقل‌شده از شیشه»). این رفتار، نشان‌دهنده قوت ایمان و چشم دل سیری سلیمان است که او را از وسوسه‌های مادی و ظاهری مصون داشت.
بخش پنجم: نقد عرفان سنتی و احادیث جعلی
نقد حدیث «کنت کنزاً مخفیاً»
آیت‌الله نکونام با نقدی عالمانه، احادیثی نظیر «کنت کنزاً مخفیاً» را جعلی و ناسازگار با ذات الهی می‌دانند. این حدیث، که بیانگر خلقت برای شهرت یا جود خدا باشد، با ذات جواد و کریم خداوند ناسازگار است. خداوند، چون اقیانوسی بی‌کران، بی‌نیاز از خلقت برای اثبات جود یا کسب شهرت است. این نقد، چون تیغی برنده، پرده از تحریفات عرفان سنتی برمی‌دارد.
درنگ:
احادیث جعلی، چون علف‌های هرز در باغ معرفت، با ذات الهی ناسازگارند و باید با روش علمی و اجتهادی نقد شوند.
ضرورت روش علمی در عرفان
عرفان سنتی، به دلیل فقدان روش علمی، گاه به گمراهی منجر شده است. آیت‌الله نکونام تأکید دارند که عرفان باید با اجتهاد و رجال‌شناسی همراه باشد تا از تحریفات مصون بماند. این امر، چون پلی استوار، عرفان را از وادی خرافه به سوی قله‌های معرفت رهنمون می‌سازد.
بخش ششم: ضرورت موضوع‌شناسی و روان‌شناسی ربوبی
موضوع‌شناسی در حوزه‌های علمیه
آیت‌الله نکونام بر ضرورت آموزش موضوع‌شناسی در حوزه‌های علمیه تأکید دارند. طلاب باید مصادیق خیر و شر را بشناسند تا دین را از حالت صوری به عملیاتی و علمی ارتقا دهند. این امر، چون کلیدی برای گشودن درهای معرفت، دین را از پوسته صوری به جوهره‌ای پویا تبدیل می‌کند.
درنگ:
موضوع‌شناسی، چون چراغی در مسیر طلاب، مصادیق خیر و شر را روشن می‌سازد و دین را به سوی عملیاتی شدن هدایت می‌کند.
روان‌شناسی ربوبی در برابر روان‌شناسی غربی
روان‌شناسی ربوبی، برخلاف روان‌شناسی مادی غربی، بر ارتباط معنوی با خدا و محبت به مخلوقات تمرکز دارد. این روان‌شناسی، چون نسیمی الهی، روح انسان را به سوی تعالی و محبت بی‌منت هدایت می‌کند. آیت‌الله نکونام این رویکرد را در برابر روان‌شناسی مادی، که تنها به نیازهای جسمانی توجه دارد، قرار می‌دهند.
بخش هفتم: تربیت قوی و جامعه آزاده
نقد تربیت ضعیف
تربیت کنونی جامعه، انسان‌ها را ضعیف و وابسته بار آورده و مانع رشد روان‌شناختی آنها شده است. آیت‌الله نکونام این تربیت را به قفسی تشبیه می‌کنند که پرندگان روح انسان را در بند نگه می‌دارد. جامعه‌ای که چشم و دلش سیر باشد، از حالت مگس‌مانند خارج شده و چون عقابی آزاده، به سوی خیر عنداللهی پرواز می‌کند.
درنگ:
جامعه آزاده، با تربیت قوی و چشم دل سیر، از وابستگی‌های مادی رها شده و به سوی خیر عنداللهی حرکت می‌کند.
نمونه قرآنی: سلیمان و آزاده بودن
قرآن کریم در آیه فَمَا آتَانِيَ اللَّهُ خَيْرٌ [مطلب حذف شد] : «آنچه خدا به من داده بهتر از آن است که به شما داده»)، آزاده بودن سلیمان را به تصویر می‌کشد. او با چشم دل سیر، نه‌تنها تحت تأثیر مال و زیبایی بلقیس قرار نگرفت، بلکه با ادب و متانت، او را به سوی حقیقت هدایت کرد.
جمع‌بندی
این اثر، با تکیه بر درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، مفهوم خیر عنداللهی را به‌عنوان گوهری متعالی در برابر خیرهای دنیوی معرفی کرد. خیر عنداللهی، در محبت بی‌منت به مخلوقات و ناز کشیدن آنها تجلی می‌یابد و نیازمند چشم دل سیری است. نقد عبادات صوری، احادیث جعلی، و تربیت ضعیف جامعه، همراه با تأکید بر روان‌شناسی ربوبی و موضوع‌شناسی، نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در رویکردهای دینی و عرفانی است. داستان سلیمان و بلقیس، چون آیینه‌ای روشن، آزاده بودن و قوت ایمان را به تصویر می‌کشد. حوزه‌های علمیه باید با آموزش موضوع‌شناسی و روان‌شناسی ربوبی، دین را از حالت صوری به سوی پویایی و عملیاتی شدن سوق دهند تا جامعه‌ای آزاده و قوی پدید آید.
با نظارت صادق خادمی