متن درس
اسماء و صفات الهی: تأملات قرآنی در مفهوم حسن
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۲۱)
دیباچه
مفهوم «حسن» در قرآن کریم، چون گوهری تابناک در نظام الهیاتی، اخلاقی و عرفانی می‌درخشد و به مثابه پلی است که ظاهر و باطن، دنیا و آخرت، و خلق و خالق را به هم پیوند می‌دهد. این مفهوم، که در ۱۹۴ مورد در قرآن کریم به کار رفته، نه تنها صفتی کمالی و جمالی است، بلکه چونان جریانی زلال، تمامی شئون وجودی انسان و جهان را در بر می‌گیرد. در این نوشتار، که برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۶۲۱ است، مفهوم «حسن» با تکیه بر تحلیل‌های لغوی، قرآنی و اخلاقی کالبدشکافی شده است
بخش نخست: مفهوم‌شناسی حسن در قرآن کریم
تعریف لغوی و صرفی حسن
واژه «حسن» از ریشه «ح-س-ن» به معنای خوبی، کمال و زیبایی است که در قرآن کریم به عنوان صفتی کمالی و جمالی به کار رفته است. این واژه، چونان آیینه‌ای که نور حقیقت را بازمی‌تاباند، اعم از ظاهر و باطن بوده و از این‌رو، از مفاهیمی چون «جمال» و «خیر» متمایز می‌گردد. جمال، چون گلی است که در باغ ظاهر شکوفا می‌شود، و خیر، چون چشمه‌ای است که از اعماق باطن می‌جوشد، اما حسن، چون آسمانی است که هر دو را در بر می‌گیرد. این صفت عام، به خدا، خلق، عمل، قول، رزق و عاقبت اطلاق شده و در مقابل قبح و سیئه قرار می‌گیرد.
| درنگ: حسن، صفتی است اعم از ظاهر و باطن که برخلاف جمال (مختص ظاهر) و خیر (مختص باطن)، تمامی شئون وجودی را در بر می‌گیرد و در قرآن کریم به عنوان معیاری برای کمال و زیبایی به کار رفته است. |
فراوانی و تنوع کاربرد حسن در قرآن کریم
قرآن کریم، این کتاب آسمانی، در ۱۹۴ مورد از واژه «حسن» و مشتقات آن بهره جسته است که شامل ۱۷ مورد «حسنی» (اسمای حسنی)، ۳۴ مورد «احسن»، ۳۳ مورد «محسنين» و ۴ مورد «محسن» است. این فراوانی، چونان نغمه‌ای مکرر در سمفونی الهی، نشان‌دهنده غلبه حسن بر قبح در نظام آفرینش است. از این‌رو، حسن نه تنها صفتی الهی است، بلکه در خلق نیز جاری است و از انسان تا اشیاء، از دنیا تا آخرت، و از ظاهر تا باطن را در بر می‌گیرد.
بخش دوم: مصادیق قرآنی حسن
حسن در همنشینی و رفاقت
یکی از جلوه‌های حسن در قرآن کریم، در توصیف همنشینان نیکو آمده است. خداوند متعال می‌فرماید:
وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا
[مطلب حذف شد] : و اینان چه نیکو همنشینانی‌اند.این آیه، چونان چراغی در تاریکی، رفاقت نیکو را مصداقی از حسن می‌داند که کمال و جمال را در خود جمع کرده و از دنیا تا آخرت، انسان را به سوی سعادت رهنمون می‌سازد.
حسن و آزادی
آزادی، چون پرنده‌ای که از قفس رها می‌شود، از مصادیق برجسته حسن است. قرآن کریم در داستان حضرت یوسف (ع) می‌فرماید:
قَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ
[مطلب حذف شد] : به راستی که او به من نیکی کرد، آن‌گاه که مرا از زندان بیرون آورد.در این آیه، آزادی از بند، چون گوهری تابناک، مصداق حسن دانسته شده و در مقابل قبح بند و گرفتاری قرار گرفته است. این آزادی، نه تنها ظاهری است، بلکه باطن انسان را نیز به سوی کمال سوق می‌دهد.
| درنگ: آزادی، به عنوان یکی از مصادیق حسن، در مقابل قبح بند و گرفتاری قرار می‌گیرد و نشان‌دهنده رهایی ظاهری و باطنی انسان است که در قرآن کریم به زیبایی تبیین شده است. |
حسن و عمل
عمل، چه ظاهری و چه باطنی، در قرآن کریم با حسن پیوند خورده است. خداوند متعال می‌فرماید:
إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا
[مطلب حذف شد] : همانا ما پاداش کسی را که نیکو عمل کند، تباه نمی‌کنیم.این آیه، چونان کلیدی برای گشودن درهای کمال، عمل نیکو را مصداق حسن می‌داند که نه تنها در ظاهر، بلکه در باطن (نیت و ایمان) نیز جلوه‌گر است.
حسن و رزق
رزق، چون جریانی زلال که حیات را سیراب می‌کند، در قرآن کریم با حسن توصیف شده است:
أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا
[مطلب حذف شد] : خداوند برای او رزقی نیکو قرار داد.رزق نیکو، اعم از مادی و معنوی، چونان نوری است که زندگی انسان را روشن می‌سازد و حسن را در هر دو جنبه ظاهری و باطنی متجلی می‌کند.
حسن و بلاء
بلاء، که گاه چون طوفانی زندگی را در می‌نوردد، می‌تواند حسن یا قبح باشد. قرآن کریم می‌فرماید:
وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ … بَلَاءً حَسَنًا
[مطلب حذف شد] : و قطعاً شما را به چیزی از ترس و گرسنگی … آزمایش می‌کنیم، آزمایشی نیکو.بلاء حسن، چونان تربیتی است که انسان را به سوی سعادت رهنمون می‌سازد، در حالی که بلاء قبح، چونان زنجیری است که روح را در تنگنا قرار می‌دهد.
حسن و سکر
سکر، که گاه به معنای مستی و گاه خواب عمیق است، نیز می‌تواند مصداق حسن یا قبح باشد. سکر حسن، چونان خوابی آرام‌بخش است که بدن را به استراحت می‌رساند، در حالی که سکر قبح، چونان غفلتی است که انسان را از حقیقت دور می‌کند. این دوگانگی، نشان‌دهنده عمق مفهوم حسن است که حتی در امور باطنی چون سکر نیز جاری است.
| درنگ: سکر و بلاء، به عنوان مفاهیمی دوگانه، می‌توانند حسن یا قبح باشند؛ سکر حسن، استراحت روح و جسم است و بلاء حسن، آزمایشی است که به سعادت می‌انجامد. |
بخش سوم: حسن در اخلاق و سلوک انسانی
احدى الحسنيين: پیروزی یا شهادت
یکی از مفاهیم برجسته قرآنی، «احدى الحسنيين» است که در قرآن کریم چنین آمده:
قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ
[مطلب حذف شد] : بگو آیا جز یکی از دو نیکی را برای ما انتظار می‌برید؟این آیه، چونان مشعلی فروزان، نشان می‌دهد که مومن در پیروزی یا شهادت، تنها در پی حسن است. پیروزی یا شکست، برای او فرقی ندارد، زیرا هر دو در مسیر حق، حسن‌اند. این مفهوم، چونان پرچمی است که مومن آن را برافراشته نگه می‌دارد، حتی اگر جان خویش را فدا کند.
| درنگ: احدى الحسنيين، تجلی ایمان مومن است که در پیروزی یا شهادت، تنها حسن را می‌جوید و از پیروزی‌طلبی صرف پرهیز می‌کند. |
جوانمردی و جدال احسن
جوانمردی، چونان گوهری است که در جدال احسن متجلی می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید:
جَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ
[مطلب حذف شد] : با آنان به شیوه‌ای که نیکوتر است، مجادله کن.مومن در جدال، چونان پهلوانی است که به قوت حریف احترام می‌گذارد، نه به ضعف او حمله می‌کند. این جوانمردی، در مقابل ناجوانمردی قرار دارد که به دنبال تحقیر و شکست حریف است. جدال احسن، هدایت را می‌جوید، نه پیروزی را.
محسنین و دوستی خداوند
خداوند متعال، محسنین را دوست دارد:
إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
[مطلب حذف شد] : همانا خدا نیکوکاران را دوست دارد.محسنین، چونان ستارگانی هستند که در آسمان ایمان می‌درخشند و در هر حال، چه پیروزی و چه شکست، حسن را حفظ می‌کنند. این دوستی الهی، پاداشی است که هیچ‌گاه ضایع نمی‌شود.
تبدیل سیئه به حسنه
یکی از شگفتی‌های حسن، تبدیل سیئه به حسنه توسط خداوند است:
يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ
[مطلب حذف شد] : خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند.این تبدیل، چونان کیمیایی است که زشتی‌ها را به زیبایی بدل می‌سازد. اما انسان، گاه حسنه را با ریا و غرور به سیئه تبدیل می‌کند، که این از نقصان اوست، نه از فعل الهی.
بخش چهارم: نقد فرهنگ مدرن و بازگشت به حسن
پیروزی‌طلبی در برابر حسن
فرهنگ مدرن، چونان جریانی گمراه‌کننده، پیروزی را بر حسن ترجیح داده و انسان را از جوانمردی دور ساخته است. این پیروزی‌طلبی، که گاه با دروغ، ظلم و ناجوانمردی همراه است، چونان سایه‌ای تاریک، انسان را از نور حسن محروم کرده است. مومن، اما، چونان پرچم‌داری است که پرچم حسن را برافراشته نگه می‌دارد، حتی اگر در این راه شکست خورد یا جان خویش را فدا کند.
| درنگ: فرهنگ مدرن، با ترجیح پیروزی بر حسن، انسان را به سوی ناجوانمردی سوق داده، در حالی که مومن، با الهام از احدى الحسنيين، تنها در پی حسن است. |
اسوه حسنه: الگویی برای سلوک
قرآن کریم، پیامبر اکرم (ص) و حضرت ابراهیم (ع) را اسوه حسنه می‌داند:
لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ
[مطلب حذف شد] : قطعاً برای شما در رسول خدا سرمشقی نیکوست.اسوه حسنه، چونان مشعلی است که راه سعادت را روشن می‌کند و در اعتقاد، عمل و اخلاق، حسن را به نمایش می‌گذارد.
جمع‌بندی
مفهوم «حسن» در قرآن کریم، چونان دریایی ژرف و بی‌کران، تمامی شئون وجودی را در بر می‌گیرد. این صفت کمالی و جمالی، که در ۱۹۴ مورد در قرآن کریم به کار رفته، اعم از ظاهر و باطن است و از جمال و خیر فراتر می‌رود. مصادیق حسن، از همنشینی و آزادی تا عمل، رزق، بلاء و سکر، نشان‌دهنده گستردگی این مفهوم در نظام قرآنی است. احدى الحسنيين، چونان پرچمی است که مومن آن را در پیروزی یا شهادت برافراشته نگه می‌دارد. جوانمردی، جدال احسن و دوستی خداوند با محسنین، جلوه‌های اخلاقی حسن‌اند که انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازند. نقد فرهنگ مدرن، که پیروزی را بر حسن ترجیح می‌دهد، ضرورت بازگشت به اخلاق قرآنی را برجسته می‌کند. این اثر، با بازنویسی فاخر و آکادمیک درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، درصدد است تا این مفهوم را برای پژوهشگران و مخاطبان متخصص روشن سازد.
| با نظارت صادق خادمی |