متن درس
کتاب اسما و صفات الهی: تأملی در صفت معذّب و نظام عذاب در خلقت
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۷۷)
دیباچه
در گستره الهیات و عرفان اسلامی، شناخت اسما و صفات الهی، دریچه‌ای است به سوی فهم حقیقت هستی و جایگاه انسان در نظام خلقت. صفت معذّب، به‌عنوان یکی از اسمای جلالی ثانوی خداوند، در درسگفتار شماره ۵۷۷ آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، از منظری عمیق و چندوجهی مورد تأمل قرار گرفته است. این صفت، که به معنای عذاب‌کننده است، در چارچوب نظام احسن خلقت، نه‌تنها جلوه‌ای از عدالت و حکمت الهی را به نمایش می‌گذارد، بلکه به‌عنوان بخشی از نظام هدفمند عالم، رابطه‌ای وثیق با اختیار انسانی و نتایج اعمال او دارد. عذاب، در این نگاه، به معنای ما یلائم (آنچه مناسب اعمال است) تعریف می‌شود که خیر و شر را در بر می‌گیرد و در نظام مکانیکی خلقت، مانند آیینه‌ای، بازتاب‌دهنده کردار آدمی است.
بخش نخست: نظام احسن خلقت و جایگاه صفت معذّب
هدفمندی عالم و نظام احسن
عالم، در نگاه الهیاتی و فلسفی، نظامی احسن است که در آن هیچ فعل یا شیء‌ای بدون فاعل و هدف پدید نمی‌آید. این نظام هدفمند، که در قرآن کریم به‌عنوان خلقت بر پایه حق توصیف شده، هر عملی را با نتیجه‌ای متناسب پیوند می‌دهد. هر بذری که کاشته شود، میوه‌ای متناسب با ذات خود می‌دهد؛ گندم، گندم می‌آفریند و جو، جو به بار می‌آورد. این هدفمندی، مانند رشته‌های یک قالی نفیس، با نظم و دقت در هم تنیده شده و هیچ عملی، چه خیر و چه شر، بدون اثر نمی‌ماند.
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا [مطلب حذف شد] : «و آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن‌هاست جز به‌حق نیافریدیم»). این آیه، گواهی است بر اینکه خلقت الهی، نظامی هدفمند و مبتنی بر حقیقت است که هر جزء آن، از کوچک‌ترین ذره تا عظیم‌ترین پدیده، در چارچوبی منظم و هدفمند جای دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که این نظام، مانند موتوری دقیق عمل می‌کند که هر ورودی، خروجی متناسب خود را تولید می‌کند. اگر انسان غذایی نیکو مصرف کند، آرامش و سلامت نصیبش می‌شود و اگر سمی بخورد، رنج و بیماری به دنبال دارد. این مکانیکی بودن عالم، نشانه‌ای از حکمت و نظم الهی است که هیچ عملی را بدون جزا نمی‌گذارد.
عذاب به معنای ما یلائم
صفت معذّب، که به معنای عذاب‌کننده است، در مفهوم قرآنی خود به ما یلائم (آنچه مناسب اعمال است) اشاره دارد. عذاب، در این معنا، نه‌تنها شامل شر و رنج (عذاب الیم) است، بلکه خیر و پاداش (عذب طیب) را نیز در بر می‌گیرد. این صفت، جلوه‌ای از عدالت الهی است که هر عملی را با جزایی متناسب پاسخ می‌دهد. مانند باغبانی که بذرهای گوناگون می‌کارد و هر بذر، میوه‌ای متناسب با خود به بار می‌آورد، خداوند نیز کردار انسان را با نتایجی هماهنگ بازتاب می‌دهد.
فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ [مطلب حذف شد] : «پس هر که به اندازه ذره‌ای خیر کند، آن را خواهد دید، و هر که به اندازه ذره‌ای شر کند، آن را خواهد دید»). این آیه، گواهی است بر اینکه نظام جزایی الهی، دقیق و عادلانه است و هیچ عملی، هرچند ناچیز، بدون پاسخ نمی‌ماند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که عذاب، چه در دنیا و چه در آخرت، کوتاه‌مدت یا بلندمدت، حقوقی یا حقیقی، بخشی از این نظام هدفمند است که با حکمت، رحمت و عدالت الهی آمیخته شده است.
مکانیکی بودن عالم و نقش عذاب
عالم، مانند سیستمی مکانیکی، بر اساس قاعده «کما تزرع تحصد» (آنچه می‌کاری، درو می‌کنی) عمل می‌کند. این نظام، مانند لامپی است که با اتصال درست روشن می‌شود و با قطع اتصال خاموش می‌گردد. هیچ عملی در این نظام بدون نتیجه نمی‌ماند و هیچ نتیجه‌ای بدون قاعده و ملاک پدید نمی‌آید. عذاب، به‌عنوان بخشی از این نظام، پاسخ طبیعی اعمال انسان است و هیچ‌گاه تعطیل یا مختل نمی‌شود.
إِنَّا كُلُّ شَيْءٍ [مطلب حذف شد] : «ما هر چیزی را به اندازه آفریدیم»). این آیه، بر نظم و قاعده‌مندی عالم تأکید دارد و نشان می‌دهد که هر پدیده‌ای، از جمله عذاب، در چارچوبی دقیق و حساب‌شده قرار دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این نظام را به موتوری تشبیه می‌کنند که با قدرت، متانت و دقت عمل می‌کند. اگر انسان گندم بکارد، گندم درو می‌کند و اگر جو بکارد، جو به دست می‌آورد. این قاعده، بدون استثنا، در تمام شئون عالم جاری است و عذاب، نتیجه مستقیم اعمال ناشایست است.
جمع‌بندی بخش نخست
صفت معذّب، به‌عنوان یکی از اسمای جلالی ثانوی الهی، در نظام احسن خلقت، جلوه‌ای از عدالت و حکمت پروردگار است. عالم، نظامی هدفمند و مکانیکی است که هر عملی را با نتیجه‌ای متناسب پاسخ می‌دهد. عذاب، به معنای ما یلائم، خیر و شر را در بر می‌گیرد و بخشی از نظام جزایی عالم است که با نظم، قاعده و حکمت الهی اداره می‌شود. انسان، در این نظام، با اختیار خود مسیر خیر یا شر را برمی‌گزیند و عذاب، بازتاب طبیعی کردار اوست.
بخش دوم: عذاب و چالش‌های تاریخی و اجتماعی
آلرژی به عذاب به دلیل ظلم‌های تاریخی
ظلم‌های تاریخی، که در رفتار ستمگران و سلاطین نمود یافته، حساسیت و هراسی عمیق نسبت به مفهوم عذاب در جوامع بشری پدید آورده است. این آلرژی، مانند زخمی کهنه است که با هر اشاره‌ای به عذاب، دردی عمیق در جان بشر برمی‌انگیزد. حتی عذاب عادلانه، که برای مجازات ظالمان و کافران معاند وضع شده، گاه به دلیل این پیشینه تاریخی، ناخوشایند جلوه می‌کند.
وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا [مطلب حذف شد] : «و خدا را از آنچه ظالمان انجام می‌دهند غافل مپندار»). این آیه، بر نظارت الهی بر اعمال ظالمان تأکید دارد و نشان می‌دهد که عذاب الهی، پاسخی عادلانه به ستمگری است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این حساسیت را به بیماری‌ای تشبیه می‌کنند که از تجربه‌های تلخ تاریخی سرچشمه گرفته است. مانند بیماری که پس از تصادفی هولناک، از هر حرکت ماشین هراس دارد، بشر نیز از عذاب، حتی عذاب عادلانه، گریزان است.
نقد ظاهرسازی و تناقض‌های اجتماعی
برخی جوامع پیشرفته، به‌ظاهر عذاب را نفی می‌کنند، اما در عمل، ظلم و ستم بیشتری روا می‌دارند. این ظاهرسازی، مانند نقابی است که چهره‌ای مهربان بر سیاستی خشن و ستمگر می‌پوشاند. قرآن کریم، برخلاف این رویکرد، عذاب را با صراحت و صداقت علمی بیان می‌کند و هیچ ملاحظه سیاسی یا ظاهرسازی در آن راه ندارد.
وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ [مطلب حذف شد] : «و منافقان و مشرکان را عذاب کند»). این آیه، بر صراحت قرآن کریم در بیان عذاب برای منافقان و مشرکان تأکید دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این تناقض را به گرگ‌هایی تشبیه می‌کنند که در لباس گوسفند، با سخنان فریبنده، ظلم خود را پنهان می‌کنند. این ظاهرسازی، نه‌تنها با حقیقت دین سازگار نیست، بلکه به انحراف از نظام رحمانی قرآن کریم منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش دوم
ظلم‌های تاریخی، حساسیت عمیقی نسبت به عذاب در جوامع بشری پدید آورده که حتی عذاب عادلانه را ناخوشایند جلوه می‌دهد. در مقابل، قرآن کریم با صراحت و صداقت، عذاب را به‌عنوان بخشی از نظام جزایی عالم بیان می‌کند. ظاهرسازی برخی جوامع، که عذاب را نفی می‌کنند اما در عمل ستم روا می‌دارند، با روح رحمانی و علمی قرآن کریم ناسازگار است. این تضاد، لزوم نگاهی عمیق‌تر به نظام عذاب در خلقت را آشکار می‌سازد.
بخش سوم: ضرورت رویکرد علمی به علوم دینی
نیاز به آزمایشگاهی شدن علوم دینی
فهم دقیق مفاهیم قرآنی، از جمله عذاب، نیازمند رویکردی علمی و تجربی است. روش‌های سنتی، که گاه به نقالی و قهوه‌خانه‌ای تشبیه می‌شوند، برای تحلیل عمیق آیات و مفاهیم دینی کافی نیستند. علوم دینی باید مانند علوم طبیعی، در آزمایشگاهی دقیق و منظم مورد بررسی قرار گیرند تا حقیقت مفاهیم قرآنی، از جمله انواع عذاب (هون، هین، نزج، تقطع)، به‌درستی روشن شود.
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ [مطلب حذف شد] : «به‌زودی آیات خود را در آفاق و در نفوسشان به آن‌ها نشان خواهیم داد»). این آیه، بر لزوم کاوش علمی در آیات الهی تأکید دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که علوم دینی، مانند قالی‌ای نفیس، نیازمند بافنده‌ای ماهر است که با دقت و تخصص، نقش‌های پیچیده آن را تحلیل کند. روش‌های سنتی، مانند نقالی، نمی‌توانند پیچیدگی‌های قرآن کریم را به‌درستی بازنمایی کنند و باید جای خود را به رویکردهای آزمایشگاهی و تجربی بدهند.
تنوع عذاب در قرآن کریم
قرآن کریم در ۳۷۱ مورد به عذاب اشاره کرده و آن را با انواع گوناگون (الیم، عظیم، هون، هین، دنیوی، اخروی، با مرحمت، بی‌مرحمت) و با ملاک و قاعده‌ای دقیق توصیف کرده است. این تنوع، مانند نقش‌های گوناگون یک قالی نفیس، نشان‌دهنده نظم و دقت الهی در نظام جزایی عالم است. هر نوع عذاب، با توجه به نوع عمل (کفر، ظلم، تکذیب) و شرایط آن، با قاعده‌ای مشخص اعمال می‌شود.
لَهُمْ عَذَابٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ [مطلب حذف شد] : «برای آن‌ها در زندگی دنیا عذابی است و عذاب آخرت سخت‌تر است»). این آیه، بر تفاوت میان عذاب‌های دنیوی و اخروی و شدت و قاعده‌مندی آن‌ها تأکید دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این تنوع را به پازلی پیچیده تشبیه می‌کنند که تنها با تحلیل علمی و دقیق می‌توان قطعات آن را در جای خود قرار داد. عذاب هون، که به حیوانات نسبت داده می‌شود، و عذاب هین، که برای انسان‌هاست، هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند و نیازمند بررسی تخصصی هستند.
جمع‌بندی بخش سوم
علوم دینی برای فهم دقیق مفاهیم قرآنی، از جمله عذاب، باید از روش‌های سنتی نقالی به سوی رویکردهای علمی و آزمایشگاهی حرکت کنند. قرآن کریم، با توصیف ۳۷۱ مورد عذاب در قالب‌های گوناگون، نظامی دقیق و قاعده‌مند را به نمایش می‌گذارد که هر نوع عذاب، با توجه به عمل و شرایط آن، با دقتی مهندسی‌شده اعمال می‌شود. این پیچیدگی، لزوم تحلیل علمی و تجربی را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
بخش چهارم: اختیار انسانی و نقش الهی در نظام عذاب
اختیار انسان و مسئولیت اعمال
خداوند انسان را مختار آفریده و جزا، اعم از عذاب یا رحمت، را به اعمال او وابسته کرده است. این اختیار، مانند کلیدی است که در دست انسان قرار دارد تا مسیر خیر یا شر را برگزیند. خداوند، با احتیاط و حکمت، نتایج اعمال انسان را تعیین می‌کند و هیچ عملی را بدون ملاک و قاعده پاسخ نمی‌دهد.
إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا [مطلب حذف شد] : «ما راه را به او نشان دادیم، یا شاکر باشد یا ناسپاس»). این آیه، بر اختیار انسان و مسئولیت او در برابر اعمالش تأکید دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این اختیار را به کودکی تشبیه می‌کنند که با سرمایه‌ای اندک، می‌تواند با تلاش و عقلانیت، آن را به ثروتی عظیم بدل کند یا با بی‌تدبیری، آن را تباه سازد. خداوند، مانند پدری مهربان، راه را نشان داده و انسان را در انتخاب مسیر آزاد گذاشته است.
احتیاط الهی در نظام جزایی
خداوند، در اعمال عذاب یا رحمت، با احتیاط و دقت عمل می‌کند. عباراتی چون إِنْ يَشَأْ (اگر بخواهد) در قرآن کریم، نشانه‌ای از این احتیاط است که خداوند بدون ملاک و قاعده، هیچ عملی را جزا نمی‌دهد. این احتیاط، مانند مهندسی دقیقی است که هر قطعه را در جای مناسب خود قرار می‌دهد و هیچ‌چیز را به تصادف واگذار نمی‌کند.
رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمُكُمْ أَوْ إِنْ [مطلب حذف شد] : «پروردگارتان به شما آگاه‌تر است، اگر بخواهد به شما رحم می‌کند یا اگر بخواهد شما را عذاب می‌کند»). این آیه، بر آگاهی و احتیاط الهی در نظام جزایی تأکید دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این احتیاط را به تفاوت میان مشرق و مغرب تشبیه می‌کنند که خداوند، با حکمت خود، انسان را در انتخاب مسیر آزاد گذاشته و جزا را بر اساس انتخاب او تعیین می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
انسان، با اختیار خود، مسیر خیر یا شر را برمی‌گزیند و خداوند، با احتیاط و حکمت، نتایج اعمال او را تعیین می‌کند. عبارات قرآنی چون إِنْ يَشَأْ، نشانه‌ای از دقت و قاعده‌مندی الهی در نظام جزایی است. این اختیار، انسان را مسئول اعمالش می‌سازد و عذاب یا رحمت را به نتیجه انتخاب‌های او پیوند می‌دهد. این نظام، مانند مهندسی دقیقی است که هر عملی را با جزایی متناسب پاسخ می‌دهد.
بخش پنجم: تحلیل ادبی و الهیاتی عذاب در قرآن کریم
تنوع و قاعده‌مندی عذاب در قرآن کریم
قرآن کریم، عذاب را در ۳۷۱ مورد با قاعده‌ای دقیق و در قالب‌های گوناگون توصیف کرده است. این عذاب‌ها، که از هون و هین تا عذاب الیم و عظیم را در بر می‌گیرند، هر یک با ملاک و قاعده‌ای خاص اعمال می‌شوند. عذاب هون، که به حیوانات نسبت داده می‌شود، و عذاب هین، که برای انسان‌هاست، نشان‌دهنده تنوع و دقت الهی در نظام جزایی است.
وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ [مطلب حذف شد] : «و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، به‌تدریج از جایی که نمی‌دانند گرفتارشان می‌کنیم»). این آیه، بر قاعده‌مندی عذاب برای تکذیب‌کنندگان آیات الهی تأکید دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این تنوع را به نقش‌های قالی‌ای نفیس تشبیه می‌کنند که هر گره آن، با دقتی حساب‌شده در جای خود قرار گرفته است. این قاعده‌مندی، نشان‌دهنده مهندسی دقیق الهی در نظام خلقت است.
نقد روش‌های سنتی و لزوم تحول در فهم دینی
روش‌های سنتی فهم دین، که گاه به نقالی و قهوه‌خانه‌ای تشبیه می‌شوند، نمی‌توانند پیچیدگی‌های قرآن کریم را به‌درستی بازنمایی کنند. این روش‌ها، مانند تلاش برای ساختن موتوری پیچیده با ابزارهای ابتدایی، ناکارآمدند. فهم دقیق عذاب و سایر مفاهیم قرآنی، نیازمند آزمایشگاهی علمی است که آیات را با دقتی مهندسی‌شده تحلیل کند.
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ [مطلب حذف شد] : «به‌زودی آیات خود را در آفاق و در نفوسشان به آن‌ها نشان خواهیم داد»). این آیه، بر لزوم کاوش علمی در آیات الهی تأکید دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این نیاز را به ضرورت ساخت آزمایشگاهی تشبیه می‌کنند که بتواند نقش‌های پیچیده قالی قرآنی را با دقت تحلیل کند. بدون این تحول، فهم دین در سطحی سطحی و عاميانه باقی می‌ماند.
جمع‌بندی بخش پنجم
قرآن کریم، عذاب را با قاعده‌ای دقیق و در قالب‌های گوناگون توصیف کرده که هر یک با ملاک و شرایط خاصی اعمال می‌شود. این تنوع و قاعده‌مندی، نیازمند تحلیلی علمی و دقیق است که از روش‌های سنتی نقالی فراتر رود. تحول در علوم دینی، با رویکردی آزمایشگاهی و تجربی، می‌تواند پیچیدگی‌های قرآن کریم را به‌درستی بازنمایی کند و فهمی عمیق‌تر از نظام عذاب در خلقت فراهم آورد.
نتیجه‌گیری نهایی
صفت معذّب، به‌عنوان یکی از اسمای جلالی ثانوی الهی، جلوه‌ای از عدالت و حکمت پروردگار در نظام احسن خلقت است. عذاب، به معنای ما یلائم، خیر و شر را در بر می‌گیرد و بخشی از نظام مکانیکی عالم است که هر عملی را با جزایی متناسب پاسخ می‌دهد. ظلم‌های تاریخی، حساسیت و هراسی عمیق نسبت به عذاب پدید آورده، اما قرآن کریم با صراحت و صداقت علمی، این مفهوم را به‌عنوان بخشی از نظام جزایی عالم بیان می‌کند. علوم دینی، برای فهم دقیق این مفاهیم، باید از روش‌های سنتی نقالی به سوی رویکردهای علمی و آزمایشگاهی تحول یابند. انسان، با اختیار خود، مسیر خیر یا شر را برمی‌گزیند و خداوند، با احتیاط و حکمت، نتایج اعمال او را تعیین می‌کند. این نوشتار، با تأمل در این مفاهیم، انسان را به سوی شناخت عمیق‌تر نظام خلقت و جایگاه خود در آن فرا می‌خواند.