عداوت الهی و انسانی در برابر کافران

عداوت الهی، به‌عنوان صفتی جلالی، در برابر کافران بروز می‌یابد، چنان‌که در آیه‌ی وَإنَّنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ (بقره: ۹۸) آمده است. این عداوت، دفاعی است و با رحمت الهی (سبقت رحمته على غضبه) تعدیل می‌شود. مؤمن نیز باید عداوت خود را با حکمت مدیریت کند تا به ظلم نینجامد. این تعادل، چون دری است که انسان را از وادی هدایت می‌کند.

صفات اقتضایی در برابر صفات مطلق

صفات الهی و انسانی به دو دسته‌ی مطلق و اقتضایی تقسیم می‌شوند. صفاتی مانند ظلم، همیشه مذموم، و عدالت، همیشه محمودند. اما صفاتی چون عداوت، صدق و کذب اقتضایی‌اند و بسته به موقعیت، حسن یا قبح می‌یابند. قرآن کریم در آیه‌ی وَقَاتِلُوَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تَعْتَدُوْ (بقره: ۱۹۰) بر اقتضایی بودن عداوت تأکید دارد. برای نمونه، کذب در خاموش کردن فتنه جایز است، اما صدق در ایجاد فتنه ناصواب. این اقتضایی بودن، چون رنگی است که بسته به بوم، زیبایی یا زشتی می‌آفریند.

نقد ترکیب نادرست «بسم الله القاسم الجبارین»

ترکیب «بسم الله القاسم الجبارین»، که در برخی شعارها به کار رفته، از نظر الهیاتی نادرست است، زیرا «بسم الله» از اسمای جمالی و ابتدایی است، درحالی‌که «قاسم الجبارین» از اسمای جلالی و ثانوی است. اسمای جمالی، مانند رحمن و رحیم، بدون پیش‌شرط عمل می‌کنند، چنان‌که در آیه‌ی بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (فاتحه: ۱) آمده است. اما اسمای جلالی، مانند قاسم الجبارین، به گناه یا ظلم بنده وابسته‌اند، چنان‌که در آیه‌ی إِنَّا أَعْتَدْنَا [مطلب حذف شد] : «ما برای ستمگران آتشی آماده کرده‌ایم») دیده می‌شود. این ناسازگاری، چون دوختن پارچه‌ای ظریف به آجری سخت، ناهمگون و غیرمنطقی است.

جمع‌بندی بخش سوم

حکمت، چون مشعلی است که عداوت را از تاریکی تجاوز به نور شجاعت هدایت می‌کند. عداوت الهی و انسانی، در برابر کافران، با رحمت تعدیل می‌شود. صفات اقتضایی، مانند عداوت، نیازمند مدیریت حکیمانه‌اند، و ترکیب نادرست «بسم الله القاسم الجبارین» ناسازگاری جمال و جلال را نشان می‌دهد. این بخش، زمینه را برای نقدهای فرهنگی و اجتماعی فراهم می‌آورد.

بخش چهارم: نقدهای کلامی و فرهنگی

نقد فرهنگ دشمن‌محوری افراطی

تأکید بیش‌ازحد بر دشمن و دشمن‌محوری، چون سایه‌ای تاریک، نشانه‌ی ضعف و ترس است و به اضطراب اجتماعی می‌انجامد. روایت «أَضَعَفُ الْأَعْدَاءِ مَنْ أَظَهَرَ عَدَاوَتَهُ» عداوت آشکار را ضعف می‌داند. قرآن کریم در آیه‌ی وَلَا تَخَفْ وَلَا تَحْزَنْ [مطلب حذف شد] : «نترس و اندوهگین مباش، ما تو را نجات می‌دهیم») بر پرهیز از ترس تأکید دارد. این فرهنگ، به‌جای تقویت جامعه، آن را تضعیف می‌کند و چون بادی سرد، روح همدلی را از جامعه می‌زداید.

نقد ضعف در جذب و قدرت دافعه

فرهنگ اسلامی کنونی، برخلاف سیره‌ی نبوی که قدرت جذب بالایی داشت، دافعه‌ی قوی و جاذبه‌ی ضعیفی دارد. آیه‌ی فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ [مطلب حذف شد] : «به سبب رحمتی از خدا با آن‌ها نرم‌خویی کردی») بر رحمت و جذب در سیره‌ی پیامبر (ص) تأکید دارد. این دافعه‌ی قوی، چون دیواری است که جامعه را از پیوند با دیگران بازمی‌دارد و نیازمند بازگشت به سیره‌ی نبوی است.

عداوت و محبت به‌عنوان اضداد معنوی

عداوت، در برابر محبت، قرابت و صداقت، چون دو قطب معنوی در نظام خلقت قرار دارد. آیه‌ی الأخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ (زخرف: ۶۷) نشان می‌دهد که محبت حقیقی تنها در پرهیزگاران پایدار است، درحالی‌که عداوت در دیگران غالب می‌شود. این تقابل، چون رقصی است که انسان را به سوی تعادل و حکمت دعوت می‌کند.

ضرورت تعادل در عداوت و رحمت

همان‌گونه که رحمت الهی بر غضبش سبقت دارد، انسان نیز باید رحمت را بر عداوت غالب کند، اما بدون حذف عداوت. آیه‌ی وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ [مطلب حذف شد] : «و رحمتم هر چیزی را دربرگرفت») بر گستردگی رحمت الهی تأکید دارد. این تعادل، چون پلی است که انسان را از وادی ظلم یا ضعف به سوی کمال رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

نقدهای کلامی و فرهنگی، چون چراغی در تاریکی، کاستی‌های فرهنگ دینی را روشن می‌سازند. دشمن‌محوری افراطی، دافعه‌ی قوی، و فقدان تعادل میان عداوت و محبت، موانع تحقق فرهنگ اسلامی اصیل‌اند. بازگشت به سیره‌ی نبوی و مدیریت حکیمانه‌ی عداوت، راهگشای اصلاح این کاستی‌هاست. این بخش، زمینه را برای بررسی کاربردها و تأثیرات فراهم می‌کند.

بخش پنجم: کاربردها و تأثیرات عداوت

کاربرد روان‌شناختی

عداوت، در ساحت روان‌شناختی، چون نیرویی است که انسان را به دفاع از خویش وامی‌دارد. این صفت، اگر با حکمت مدیریت شود، به شجاعت و خودباوری منجر می‌شود، اما بدون کنترل، به خشم و اضطراب می‌انجامد. قرآن کریم با تأکید بر پرهیز از ترس و تجاوز، انسان را به مدیریت این صفت دعوت می‌کند. این کاربرد، چون بذری است که در خاک روان انسان کاشته می‌شود و با حکمت، به درختی تنومند بدل می‌گردد.

تأثیرات فرهنگی و اجتماعی

عداوت، در ساحت فرهنگی، اگر با حکمت همراه شود، به دفاع از ارزش‌ها و هویت جمعی منجر می‌شود، اما بدون تعادل، به دشمنی‌های بی‌حاصل و تفرقه می‌انجامد. فرهنگ دشمن‌محوری، چون سمی است که جامعه را از درون تضعیف می‌کند. بازگشت به رحمت و جذب، چنان‌که در سیره‌ی نبوی متجلی است، جامعه را به سوی همدلی و قدرت رهنمون می‌سازد.

تأثیرات اخروی

در ساحت اخروی، عداوت بی‌حکمت، انسان را به وادی عذاب می‌کشاند، چنان‌که آیه‌ی الأخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ (زخرف: ۶۷) نشان می‌دهد. اما عداوت حکیمانه، در دفاع از حق، به تقرب الهی می‌انجامد. این صفت، چون پلی است که بسته به مدیریت آن، به بهشت یا دوزخ منتهی می‌شود.

جمع‌بندی بخش پنجم

عداوت، در ساحت‌های روان‌شناختی، فرهنگی و اخروی، چون نیرویی دوگانه، هم حیات‌بخش و هم ویرانگر است. مدیریت حکیمانه‌ی آن، به شجاعت، همدلی و تقرب الهی می‌انجامد، درحالی‌که فقدان حکمت، به اضطراب، تفرقه و عذاب منجر می‌شود. فهم صحیح این صفت، راهگشای اصلاح فرهنگ دینی و رفتارهای اجتماعی است.

بخش ششم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

صفت عداوت در اسمای حسنی، چون گوهری درخشان در میان صفات جلالی، جایگاه ویژه‌ای دارد. این صفت، که در خداوند، انسان و دیگر موجودات متجلی است، از قوه‌ی غضبیه سرچشمه می‌گیرد و برای حفظ بقای خلقت ضروری است. تقابل عداوت با محبت، قرابت و صداقت، پویایی اسمای الهی را نشان می‌دهد که در قرآن کریم با تعادل میان رحمت و غضب تبیین شده است. حکمت، چون مشعلی فروزان، این صفت را از تجاوز به شجاعت هدایت می‌کند. نقد فرهنگ دشمن‌محوری و دافعه‌ی قوی، دعوتی است به بازگشت به سیره‌ی نبوی که رحمت و جذب را بر عداوت مقدم می‌داشت. این نوشتار، با بازنمایی حقیقت عداوت در چارچوبی علمی و آکادمیک، راه را برای پژوهش‌های آتی در حوزه‌ی اسمای حسنی هموار می‌سازد و انسان را به تأمل در نقش خویش به‌عنوان مظهر صفات الهی دعوت می‌کند.