متن درس
اسماء و صفات الهی: تحلیل واژه «سبت» در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۲۵)
مقدمه: در جست‌وجوی اسمای الهی
در گستره بی‌کران معرفت الهی، شناخت اسماء و صفات خداوند متعال، چونان نوری است که راه حقیقت‌جویان را روشن می‌سازد. این شناخت، نه‌تنها در پیوند با فهم ذات اقدس الهی، بلکه در راستای تبیین رابطه انسان با خالق و درک حکمت قرآنی، جایگاهی بس والا دارد. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با ژرف‌نگری و دقتی بی‌مانند، به تحلیل واژگان قرآنی و تمایز میان اسمای الهی و غیرالهی پرداخته و با رویکردی عقلانی و علمی، راهی نوین در خداشناسی گشوده است. در این نوشتار، با تمرکز بر واژه «سبت» و مقایسه آن با «ثبت» و «ثبط»، به کاوش در معانی، کاربردها و دلالت‌های قرآنی این واژه‌ها می‌پردازیم. این تحلیل، نه‌تنها به تبیین چرایی عدم صلاحیت «سبت» به‌عنوان اسم الهی می‌پردازد، بلکه با نگاهی نقادانه به مسائل اجتماعی و فرهنگی، راهکارهایی برای احیای حکمت قرآنی در زندگی امروزی ارائه می‌دهد.
بخش اول: ریشه‌شناسی و معنای «سبت» در قرآن کریم
ریشه لغوی و معنای بنیادین «سبت»
واژه «سبت» (سَبَتَ، یَسْبِتُ)، از ریشه س-ب-ت، در زبان عربی به معنای استراحت، آرامش و سکون پس از کار، تلاش یا مشقت است. این واژه، چونان نسیمی که پس از طوفان کار روزانه به آرامش می‌رسد، مفهومی دوگانه را در خود نهفته دارد: استراحت در برابر مشقت، سکون در برابر حرکت، و خواب در برابر بیداری. این دوگانگی، که در ذات ماده «سبت» ریشه دارد، آن را از اسمای الهی که باید تجلی کمال محض باشند، متمایز می‌سازد. برخلاف «ثبت» که به معنای تثبیت، استواری و بار مثبت الهی است و «ثبط» که نشانه قطعیت و قدرت جلالی خداوند است، «سبت» در ماده خود نوعی تشريك (دوگانگی) را حمل می‌کند که با وحدت ذات الهی ناسازگار است.
کاربردهای قرآنی «سبت»
واژه «سبت» و مشتقات آن در قرآن کریم نه بار به کار رفته است: هفت مورد با بار منفی، مرتبط با یوم‌السبت و تجاوز قوم یهود، و دو مورد با بار مثبت، مرتبط با استراحت و آرامش انسانی. این کاربردها، چونان آیینه‌ای، دو چهره متضاد از «سبت» را به نمایش می‌گذارند: یکی چهره‌ای منفی که با فساد و نافرمانی پیوند خورده، و دیگری چهره‌ای مثبت که نیاز انسان به آرامش را بازتاب می‌دهد. برای نمونه، در سوره فرقان، آیه ۴۷، خداوند می‌فرماید:
وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ [مطلب حذف شد] : و اوست که شب را پوشش و خواب را مایه استراحت و روز را برای برخاستن قرار داد.
در این آیه، «سُبَاتًا» به معنای آرامش و شارژ پس از کار روزانه است، که نشان‌دهنده لطف الهی در تأمین نیازهای جسمانی و روانی انسان است. اما این مفهوم، به دلیل پیوند با نیازهای انسانی، نمی‌تواند به‌عنوان صفتی برای ذات الهی که از هرگونه نیاز مبراست، به کار رود.
تمایز «سبت» با «ثبت» و «ثبط»
در مقایسه با «سبت»، واژه «ثبت» هفت بار در قرآن کریم به‌عنوان اسم الهی با بار مثبت به کار رفته و به معنای استواری، تثبیت و کمال است. همچنین «ثبط»، که یک بار با صفت جلالی به معنای قطعیت و قدرت به کار رفته، از اسمای الهی محسوب می‌شود. اما «سبت»، به دلیل دوگانگی ذاتی و بار منفی عرضی، از این مقام محروم است. این تمایز، چونان خطی روشن میان نور و ظلمت، نشان‌دهنده تفاوت میان صفات کمال الهی و صفات نقص بشری است. «ثبت» و «ثبط» تجلی وحدت و کمال‌اند، در حالی که «سبت» در ذات خود نقص و دوگانگی را حمل می‌کند.
جمع‌بندی بخش اول
تحلیل واژه «سبت» در قرآن کریم نشان می‌دهد که این واژه، با وجود کاربرد در معنای استراحت و آرامش، به دلیل دوگانگی ذاتی (راحتی در برابر مشقت) و بار منفی عرضی (مرتبط با فساد یوم‌السبت)، نمی‌تواند به‌عنوان اسم الهی به کار رود. این تحلیل، با تکیه بر حکمت متعالیه و کلام اسلامی، بر ضرورت تمایز میان صفات کمال و نقص تأکید دارد و راه را برای فهمی عمیق‌تر از اسمای الهی هموار می‌سازد.
بخش دوم: مصادیق قرآنی و تحلیل تاریخی «سبت»
یوم‌السبت و بار منفی قرآنی
هفت مورد از کاربردهای «سبت» در قرآن کریم به یوم‌السبت اشاره دارد، روزی که در آیین یهود به‌عنوان روز استراحت و عبادت مقرر شده بود، اما به دلیل تجاوز و فساد قوم یهود، به یوم‌التعدي تبدیل شد. برای نمونه، در سوره بقره، آیه ۶۵، خداوند می‌فرماید:
وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي [مطلب حذف شد] : و به‌یقین از میان شما کسانی را که در سبت تجاوز کردند، شناختید.
این آیه به حیله‌گری قوم یهود در صید ماهی در روز سبت اشاره دارد، که با سوءاستفاده از روز استراحت، مرتکب گناه شدند. همچنین، در سوره اعراف، آیه ۱۶۳، آمده است:
وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي [مطلب حذف شد] : و از آن‌ها درباره قریه‌ای که در ساحل دریا بود بپرس، هنگامی که در سبت تجاوز کردند.
این آیات، چونان هشداری تاریخی، نشان‌دهنده انحراف از حکمت الهی در رعایت نظم استراحت و عبادت است. یوم‌السبت، که قرار بود روز آرامش و تقرب به خداوند باشد، به دلیل نافرمانی به روز فساد و گناه تبدیل شد.
یوم‌السبت در برابر یوم‌الجمعه
یوم‌السبت، که در آیین یهود و نصاری روز شروع خلقت و استراحت بود، به دلیل فساد و تجاوز، بار منفی یافت. در مقابل، یوم‌الجمعه در اسلام، چونان قله‌ای باشکوه، روز ختم و جمع عالم ناسوت است. در قرآن کریم، واژه‌های مرتبط با «جمع» ۴۹ بار و «الجمعه» یک بار در سوره جمعه، آیه ۹، با بار مثبت به کار رفته است:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ [مطلب حذف شد] : ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون برای نماز در روز جمعه ندا داده شد…
یوم‌الجمعه، روز وحدت و عبادت امت اسلامی است که در آن، امت نبوی به‌عنوان محور وحدت ادیان در قیامت قرار می‌گیرد. این تفاوت، چونان تمایز میان ظلمت و نور، نشان‌دهنده برتری نظام عبادی اسلام در ایجاد انسجام و معنویت است.
سبت و استراحت انسانی
دو مورد از کاربردهای «سبت» در قرآن کریم به استراحت و آرامش انسانی اشاره دارد. در سوره نبا، آیه ۹، خداوند می‌فرماید:
وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ [مطلب حذف شد] : و خواب شما را مایه استراحت و شب را پوشش قرار دادیم.
در این آیه، «سُبَاتًا» به معنای شارژ و آرامش پس از کار روزانه است، که نشان‌دهنده حکمت الهی در تأمین نیازهای انسانی است. تفاوت ترتیب «لیل» و «نوم» در آیات (فرقان ۴۷ و نبا ۹) به اهمیت زمان‌بندی خواب اشاره دارد. خواب پیش از نیمه‌شب، چونان آبی زلال، جسم و روان انسان را بازسازی می‌کند، اما بیداری تا دیروقت، این فرصت را از انسان سلب می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
مصادیق قرآنی «سبت» نشان‌دهنده دو چهره متضاد است: چهره منفی یوم‌السبت که با فساد و تجاوز قوم یهود پیوند خورده، و چهره مثبت استراحت انسانی که نیازهای جسمانی و روانی انسان را برآورده می‌سازد. این تحلیل، با مقایسه یوم‌السبت و یوم‌الجمعه، برتری نظام عبادی اسلام را در ایجاد وحدت و نظم نشان می‌دهد و بر اهمیت رعایت حکمت الهی در استراحت و عبادت تأکید می‌کند.
بخش سوم: نقدهای اجتماعی و فرهنگی
نقد سوءاستفاده از شب و خواب
جامعه امروزی، چونان قافله‌ای گم‌گشته، از حکمت شب و خواب (سبات) بهره‌ای شایسته نبرده است. خواب پیش از نیمه‌شب، که چونان گوهری گران‌بها برای شارژ جسمی و روانی انسان است، در سایه بیداری‌های بی‌مورد تا دیروقت گم شده است. این انحراف، به کاهش عمر، پیری زودرس و بیماری‌های جسمی و روانی منجر شده است. رفتار پیامبر اکرم (ص)، که با نظم در خواب و عبادت (سه بار بیداری در شب برای نماز) الگویی بی‌نظیر ارائه داد، نشان‌دهنده تعادل میان عبادت، خانواده و امنیت اجتماعی است. احیای این نظم، چونان کلیدی طلایی، می‌تواند سلامت و انضباط اجتماعی را بازگرداند.
نقد تصویر نادرست از پیامبر اکرم (ص)
تصویر سنتی از پیامبر اکرم (ص) به‌عنوان فردی ژولیده و غیرجذاب، چونان نقشی مخدوش بر آیینه حقیقت، با واقعیت تاریخی ایشان ناسازگار است. پیامبر (ص)، با جمال، کمال و روح جوانی، الگویی از آزادی، آراستگی و زندگی عاشقانه بودند. خواستگاری ایشان از عایشه در سن بالا، نه از سر نقص، بلکه به دلیل کفویت معنوی و عاطفی بود. این تصویر، چونان نوری که تاریکی‌های جهل را می‌زداید، باید بازسازی شود تا جوانان را به دین جذب کند.
نقد فقدان عبادت در یوم‌الجمعه
یوم‌الجمعه، که چونان قله‌ای در هفته اسلامی برای عبادت و وحدت مقرر شده، در جامعه امروزی به روز تفریح و خنده تبدیل شده است. برنامه‌های طنز رادیویی، گرچه شادی‌آفرین‌اند، اما جای عبادت و نظم دینی را گرفته‌اند. احیای عبادت در یوم‌الجمعه، چونان احیای جانی تشنه، می‌تواند وحدت و معنویت اجتماعی را تقویت کند.
جمع‌بندی بخش سوم
نقدهای اجتماعی و فرهنگی این درسگفتار، چونان هشداری برای بیداری جامعه، بر ضرورت احیای حکمت قرآنی در زندگی روزمره تأکید دارد. اصلاح الگوی خواب، بازسازی تصویر پیامبر اکرم (ص)، و احیای عبادت در یوم‌الجمعه، راهکارهایی برای بازگشت به نظم و معنویت الهی‌اند.
نتیجه‌گیری کلی
این نوشتار، با تحلیل واژه «سبت» و مقایسه آن با «ثبت» و «ثبط»، نشان داد که «سبت» به دلیل دوگانگی ذاتی، نقص در ماده، و بار منفی عرضی، نمی‌تواند اسم الهی باشد. کاربردهای قرآنی «سبت»، که در نه مورد (هفت مورد منفی و دو مورد مثبت) ظاهر شده، این تمایز را آشکار می‌سازد. در مقابل، یوم‌الجمعه به‌عنوان روز وحدت و عبادت، جایگاه والایی در نظام اسلامی دارد. نقدهای اجتماعی و فرهنگی، از سوءاستفاده از شب و خواب تا تصویر نادرست از پیامبر اکرم (ص) و کم‌رنگ شدن عبادت در یوم‌الجمعه، راهکارهایی برای احیای حکمت قرآنی ارائه می‌دهند. این تحلیل، چونان چراغی در مسیر معرفت، نه‌تنها به فهم عمیق‌تر اسمای الهی یاری می‌رساند، بلکه به تحول فرهنگی و دینی در جوامع اسلامی کمک می‌کند.
با نظارت صادق خادمی