متن درس
کتاب اسماء و صفات الهی: مداول در نظام کمالی و مدیریت عالم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۸۱)
دیباچه
اسماء الحسنی، به‌عنوان جلوه‌های ذات بی‌کران الهی، در نظام معرفتی الهیات اسلامی جایگاهی بی‌همتا دارند. در این میان، صفت «مداول»، که از ریشه «دَوَلَ» به معنای گشایش، چرخش و مدیریت امکانات و اقتدار مشتق شده، یکی از اسماء کمالی، فعلی و مدیریتی خداوند است. این صفت، که در قرآن کریم تنها یک‌بار به‌صورت فعلی (نُدَاوِلُهَا) و یک‌بار به‌صورت مصدری (دُولَة) به کار رفته، نظام عالم را از طریق آزمون و خطا، پیروزی و شکست، و توزیع عادلانه امکانات اداره می‌کند. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۴۸۱، با رویکردی قرآنی، تحلیلی و علمی، به تبیین این صفت در چارچوب مدیریت الهی عالم می‌پردازد.
بخش نخست: مفهوم‌شناسی مداول در نظام اسماء الهی
ماهیت و ویژگی‌های صفت مداول
صفت «مداول» از اسماء کمالی، فعلی و جمعی الهی است که نه صرفاً جلالی و نه صرفاً جمالی، بلکه ترکیبی از هر دو است. این صفت، از ریشه «دَوَلَ یَدُولُ دَوْلًا» مشتق شده و به معنای گشایش، چرخش و مدیریت امکانات (دَوْلَة) و اقتدار (دُوْلَة) است. مداول، به‌عنوان یک صفت کمالی، جلوه‌های رحمت و قهر الهی را در نظام خلقت به نمایش می‌گذارد و نظام عالم را از طریق پیروزی، شکست، غنا، فقر، سلامت و بیماری مدیریت می‌کند. گویی مداول چون چرخ‌گردانی حکیم، ایام را میان مردمان به نوبت می‌گرداند تا هر قوم و ملتی را در کوران آزمون الهی بیازماید.
ریشه‌شناسی «دَوَلَ» بر گشایش و پیشبرد تأکید دارد. این واژه، در معانی مختلفی چون «دال الزمان» (پیشبرد زمان)، «دال الإیام» (گشایش ایام) و «أدالة» (بخشش غنایم) به کار رفته است. مداول، با جامعیت خود، تمامی این معانی را در بر می‌گیرد و به مدیریت حکیمانه خداوند در عالم اشاره دارد.
مدیریتی بودن صفت مداول
مداول از اسماء مدیریتی الهی است، مشابه «مدبر» (تدبیرکننده) و «دلیل» (هدایت‌کننده)، که نظام خلقت را از طریق گشایش و محدودیت اداره می‌کند. این صفت، امکانات و اقتدار را میان افراد و جوامع توزیع می‌کند و عالم را بر اساس قاعده‌مندی و آزمون و خطا پیش می‌برد. گویی مداول چون دستگاهی حکیمانه، هر قوم و ملتی را بر اساس عملکردشان به سوی پیروزی یا شکست هدایت می‌کند.
مدیریتی بودن مداول، به تنظیم نظام‌مند عالم اشاره دارد. خداوند، با این صفت، چرخش ایام را چنان طراحی کرده که هر عمل، بازخوردی متناسب با خود دریافت کند. این ویژگی، با حکمت الهی در خلقت هم‌خوانی دارد و نشان‌دهنده قاعده‌مندی عالم است.
تمایز مداول از اسماء جمالی و جلالی
برخلاف اسماء جمالی مانند رحمن و رحیم، که با لطف و رحمت بی‌مقدمه همراه‌اند، و اسماء جلالی مانند تدمیر، که در واکنش به فساد ظهور می‌یابند، مداول صفتی کمالی است که هر دو جنبه را در خود جمع کرده است. این صفت، هم پیروزی و گشایش (جمالی) و هم شکست و محدودیت (جلالی) را شامل می‌شود. گویی مداول چون آینه‌ای دوسویه، جلوه‌های رحمت و قهر الهی را به‌تناسب عملکرد خلق بازمی‌تاباند.
این تمایز، به حکمت الهی در تنظیم نظام خلقت اشاره دارد. مداول، با توزیع عادلانه امکانات و اقتدار، عالم را در تعادل نگه می‌دارد و هر قوم و ملتی را بر اساس عملکردشان مورد سنجش قرار می‌دهد.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، به مفهوم‌شناسی صفت مداول در چارچوب اسماء الهی پرداخت. مداول، به‌عنوان صفتی کمالی، فعلی و مدیریتی، نظام عالم را از طریق گشایش، چرخش و توزیع امکانات و اقتدار اداره می‌کند. این صفت، با جامعیت خود، هم جلوه‌های جمالی و هم جلوه‌های جلالی را در بر می‌گیرد و با قاعده‌مندی و آزمون و خطا، عالم را پیش می‌برد. این مفاهیم، بنیانی برای تحلیل عمیق‌تر این صفت در بخش‌های بعدی فراهم می‌آورند.
بخش دوم: مداول در قرآن کریم و مصادیق آن
کاربرد مداول در قرآن کریم
صفت مداول در قرآن کریم تنها دو بار به کار رفته است: یک‌بار به‌صورت فعلی در سوره آل‌عمران، آیه ۱۴۰، و یک‌بار به‌صورت مصدری (دُولَة) در سوره حشر، آیه ۷. این کمیابی، نشان‌دهنده اهمیت ویژه این صفت در مدیریت الهی عالم است.
در سوره آل‌عمران، آیه ۱۴۰، آمده است:
إِن یَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ ٱلْقَوْمَ قَرْحٌ مِّثْلُهُۥ ۚ وَتِلْكَ ٱلْأَیَّامُ نُدَاوِلُهَا بَیْنَ ٱلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ ٱللَّهُ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَیَتَّخِذَ مِنكُمْ شُهَدَآءَ ۗ وَٱللَّهُ لَا [مطلب حذف شد] : «اگر به شما آسیبى رسیده، به آن قوم نیز آسیبى همانند آن رسیده است، و ما این روزها را میان مردم به نوبت می‌گردانیم تا خدا کسانى را که ایمان آورده‌اند معلوم بدارد و از میان شما گواهانى برگزیند، و خدا ستمکاران را دوست ندارد» (سوره آل‌عمران، آیه ۱۴۰).
این آیه، به چرخش ایام میان مردم (ناس) اشاره دارد و نشان می‌دهد که مداول، پیروزی و شکست را بر اساس عملکرد توزیع می‌کند. شکست مسلمانان در جنگ احد و کافران در جنگ بدر، هر دو نتیجه خطای عملکرد است.
در سوره حشر، آیه ۷، آمده است:
مَّآ أَفَآءَ ٱللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِۦ مِنْ أَهْلِ ٱلْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی ٱلْقُرْبَىٰ وَٱلْیَتَٰمَىٰ وَٱلْمَسَٰكِینِ وَٱبْنِ ٱلسَّبِیلِ كَیْ لَا یَكُونَ دُولَةًۢ بَیْنَ [مطلب حذف شد] : «آنچه خدا از [اموال] مردم قریه‌ها به رسولش بازگرداند، از آنِ خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و بینوایان و در راه‌ماندگان است، تا میان توانگران شما دست‌به‌دست نگردد» (سوره حشر، آیه ۷).
این آیه، به توزیع عادلانه امکانات برای جلوگیری از تمرکز ثروت در دست اغنیا اشاره دارد. مداول، در این معنا، به گشایش امکانات برای نیازمندان و ایجاد عدالت اقتصادی دلالت می‌کند.
مصادیق مداول در قرآن کریم
مصادیق مداول در قرآن کریم، به دو جنگ احد و بدر در سوره آل‌عمران اشاره دارد. در جنگ احد، مسلمانان به دلیل خطای عملکرد (نافرمانی از دستور پیامبر) شکست خوردند، و در جنگ بدر، کافران به دلیل خطای خود مغلوب شدند. این دو مصداق، نشان‌دهنده قاعده‌مندی مداول در توزیع پیروزی و شکست بر اساس عملکرد است. گویی مداول چون قاضی‌ای عادل، هر قوم و ملتی را بر اساس میزان پایبندی به حکمت و عدالت می‌سنجد.
همچنین، در سوره حشر، مصداق مداول در توزیع غنایم جنگی به نیازمندان دیده می‌شود. این توزیع، از تمرکز ثروت در دست اغنیا جلوگیری می‌کند و عدالت اقتصادی را برقرار می‌سازد.
هدف مداول در قرآن کریم
مداول دو هدف اصلی را دنبال می‌کند: نخست، مستندسازی ایمان و اعمال برای قضاوت عادلانه در قیامت، چنان‌که در آیه ۱۴۰ سوره آل‌عمران آمده: «وَلِیَعْلَمَ ٱللَّهُ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ». این مستندسازی، به انسان امکان می‌دهد تا در روز قیامت با کتاب اعمال خود مواجه شود، چنان‌که در سوره اسراء، آیه ۷۲، آمده است: «كَفَىٰ بِنَفْسِكَ [مطلب حذف شد] : «امروز خودت بر خودت حساب‌رس کافی هستی»).
دوم، آشکارسازی شهدا و مؤمنان برای گواهی در دنیا و آخرت، چنان‌که در همان آیه آمده: «وَیَتَّخِذَ مِنكُمْ شُهَدَآءَ». این هدف، ایمان واقعی را از ادعا جدا می‌کند و به‌عنوان ابزار تربیتی، انسان‌ها را به عمل صالح دعوت می‌نماید.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، به بررسی مداول در قرآن کریم و مصادیق آن پرداخت. این صفت، تنها در دو آیه (آل‌عمران، آیه ۱۴۰ و حشر، آیه ۷) به کار رفته و به چرخش ایام و توزیع عادلانه امکانات اشاره دارد. مصادیق آن در جنگ‌های احد و بدر و توزیع غنایم جنگی، قاعده‌مندی مداول در مدیریت عالم را نشان می‌دهد. اهداف مداول، شامل مستندسازی ایمان و آشکارسازی مؤمنان، به حکمت الهی در تربیت و قضاوت خلق تأکید دارد.
بخش سوم: مداول در نظام حکمت و عدالت الهی
آزمون و خطا به‌عنوان مکانیسم مداول
مداول، نظام عالم را از طریق آزمون و خطا مدیریت می‌کند. پیروزی و شکست، نتیجه عملکرد درست یا خطای افراد و جوامع است، نه عناوین قومی، ملی یا مذهبی. آیه ۱۴۰ سوره آل‌عمران، شکست مسلمانان در احد و کافران در بدر را به خطای عملکرد نسبت می‌دهد: «إِن یَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ ٱلْقَوْمَ قَرْحٌ مِّثْلُهُۥ». این مکانیسم، نشان‌دهنده عدالت الهی در مدیریت عالم است. گویی مداول چون معلمی حکیم، هر قوم و ملتی را در کلاس آزمون الهی می‌نشاند تا عیار ایمان و عملشان آشکار شود.
ایمان به‌عنوان معیار برتری
برتری (اعلون) در قرآن کریم به ایمان عملی مشروط است، نه به عناوین قومی یا مذهبی. در سوره آل‌عمران، آیه ۱۳۹، آمده است:
وَلَا تَهِنُواْ وَلَا تَحْزَنُواْ وَأَنتُمُ ٱلْأَعْلَوْنَ إِن [مطلب حذف شد] : «و سست نشوید و غمگین مباشید، که شما برترید اگر مؤمن باشید» (سوره آل‌عمران، آیه ۱۳۹).
این شرط‌گذاری، نشان‌دهنده تأکید قرآن کریم بر ایمان عملی است. مسلمانی صوری یا عناوین قومی مانند ایرانی، آرایی یا آلمانی، معیار برتری نیستند. گویی مداول چون ترازویی دقیق، ایمان و عمل صالح را می‌سنجد و برتری را به اهل ایمان اعطا می‌کند.
این اصل، با آیه سوره حجرات، آیه ۱۳، هم‌خوانی دارد:
إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ [مطلب حذف شد] : «گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست» (سوره حجرات، آیه ۱۳).
عدالت در مداول و نفرت از ظلم
مداول بر اساس عدالت عمل می‌کند و ظالمان را دوست ندارد. در سوره آل‌عمران، آیه ۱۴۰، آمده است: «وَٱللَّهُ لَا یُحِبُّ ٱلظَّٰلِمِینَ». هر دولتی که ظلم کند، محکوم به شکست است، و هر جامعه‌ای که بر اساس عدالت حرکت کند، به قدر توانمندی خود موفق می‌شود. گویی مداول چون شمشیری بران، ظلم را قطع می‌کند و عدالت را برپا می‌دارد.
این اصل، با آیه سوره شوری، آیه ۴۰، هم‌خوانی دارد:
وَجَزَٰٓؤُاْ سَیِّئَةٍ [مطلب حذف شد] : «و جزای بدی، بدی‌ای همانند آن است» (سوره شوری، آیه ۴۰).
نقد ناسیونالیسم و قوم‌پرستی
مداول، عناوین قومی، ملی یا مذهبی را معیار موفقیت یا برتری قرار نمی‌دهد. آیه ۱۴۰ سوره آل‌عمران، با تأکید بر «بَیْنَ ٱلنَّاسِ» (میان مردم)، همه انسان‌ها را یکسان می‌داند و خطا را معیار شکست قرار می‌دهد. ناسیونالیسم، قوم‌پرستی یا مسلمانی صوری، با منطق قرآنی مغایرت دارند، زیرا معیار موفقیت، عمل صالح و ایمان عملی است. گویی مداول چون آینه‌ای بی‌طرف، حقیقت عملکرد هر قوم و ملتی را بازمی‌تاباند.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، به بررسی مداول در نظام حکمت و عدالت الهی پرداخت. این صفت، با آزمون و خطا، عملکرد را معیار پیروزی یا شکست قرار می‌دهد و ایمان عملی را ملاک برتری می‌داند. مداول، با عدالت، ظالمان را مجازات و عادلان را پاداش می‌دهد و از ناسیونالیسم و قوم‌پرستی به دور است. این تحلیل، به حکمت و عدالت الهی در مدیریت عالم تأکید دارد.
بخش چهارم: کاربردهای عملی و پیام‌های مداول
توزیع عادلانه امکانات
مداول، امکانات را به‌گونه‌ای عادلانه توزیع می‌کند که از تمرکز ثروت در دست اغنیا جلوگیری شود. آیه ۷ سوره حشر، به این اصل اشاره دارد: «كَیْ لَا یَكُونَ دُولَةًۢ بَیْنَ ٱلْأَغْنِیَآءِ مِنكُمْ». این توزیع، فقرا و نیازمندان را بهره‌مند می‌سازد و عدالت اقتصادی را برقرار می‌کند. گویی مداول چون باغبانی عادل، میوه‌های امکانات را میان همه خلق تقسیم می‌کند.
کمیابی و اهمیت مداول
کمیابی صفت مداول در قرآن کریم (تنها دو بار کاربرد)، نشان‌دهنده اهمیت ویژه آن است. مشابه صفت صمد، که یک‌بار آمده و ذاتی است، مداول نیز فعلی و کمالی است و نظام عالم را در سطح جوامع و تاریخ اداره می‌کند. این کمیابی، به جایگاه کلان‌نگرانه مداول در مدیریت الهی اشاره دارد.
اعجاز علمی قرآن و مداول
مداول، دقت علمی قرآن کریم را در مدیریت عالم نشان می‌دهد، که فراتر از علوم کنونی (فیزیک، فلسفه، ریاضیات) است. علوم بشری هنوز در مرحله ابتدایی (چهار عمل اصلی) هستند، و قرآن کریم در آینده کتاب درسی بشر خواهد شد. آیه سوره فصلت، آیه ۵۳، به این اعجاز اشاره دارد:
سَنُرِیهِمْ ءَایَٰتِنَا فِی ٱلْءَافَاقِ وَفِیٓ أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَهُمْ [مطلب حذف شد] : «به‌زودی آیات خود را در آفاق و در نفوسشان به آنها نشان خواهیم داد تا برایشان روشن شود که آن حق است» (سوره فصلت، آیه ۵۳).
گویی قرآن کریم چون گنجینه‌ای بی‌کران، در انتظار روزی است که بشر به دقت علمی دست یابد و حقایق آن را در یابد.
آزمون و خطا در تمام عالم
مداول، حتی در سطح سنگ، گیاه و حیوان نیز عمل می‌کند. همه موجودات تحت آزمون و خطا هستند و بهشت و جهنم برای همه است. آیه سوره تکویر، آیه ۵، به این شمول اشاره دارد:
وَإِذَا [مطلب حذف شد] : «و آن‌گاه که وحوش محشور شوند» (سوره تکویر، آیه ۵).
این دیدگاه، به شمول حشر در همه عالم اشاره دارد. گویی مداول چون نظام‌مندی فراگیر، حتی سنگ و خاک را تحت مدیریت خود دارد.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، به کاربردهای عملی و پیام‌های مداول پرداخت. این صفت، با توزیع عادلانه امکانات، عدالت اقتصادی را برقرار می‌کند و با کمیابی خود، اهمیتش را نشان می‌دهد. اعجاز علمی قرآن کریم در مداول، مدیریت عالم را فراتر از علوم کنونی آشکار می‌سازد. شمول مداول، همه موجودات را تحت آزمون و خطا قرار می‌دهد و به حکمت فراگیر الهی تأکید دارد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
صفت «مداول»، به‌عنوان یکی از اسماء کمالی، فعلی و مدیریتی الهی، نظام عالم را از طریق چرخش ایام، گشایش امکانات و توزیع اقتدار مدیریت می‌کند. این صفت، که تنها در دو آیه قرآن کریم (آل‌عمران، آیه ۱۴۰ و حشر، آیه ۷) به کار رفته، پیروزی و شکست را بر اساس عملکرد و نه عناوین قومی یا مذهبی تعیین می‌کند. مداول، با آزمون و خطا، ایمان عملی را آشکار و برای قیامت مستندسازی می‌کند. این صفت، با عدالت، ظالمان را با شکست مجازات و عادلان را با پیروزی پاداش می‌دهد. نقد ناسیونالیسم و قوم‌پرستی، تأکید بر ایمان عملی، و توزیع عادلانه امکانات، به جامعیت مداول در مدیریت عالم اشاره دارند.
اعجاز علمی قرآن کریم در این صفت، مدیریت عالم را فراتر از علوم کنونی نشان می‌دهد. مداول، با شمول خود، حتی اشیاء بی‌جان را تحت نظام آزمون و خطا قرار می‌دهد و به حکمت فراگیر الهی تأکید می‌کند. این تحلیل، با ارائه چارچوبی علمی و قرآنی، بر ضرورت ایمان عملی و عدالت در مدیریت جوامع تأکید کرده و می‌تواند در محافل آکادمیک و دینی برای تبیین رابطه بین حکمت، عدالت و مدیریت الهی مورد استفاده قرار گیرد.