متن درس

تبیین رحمانیت و رضایت الهی در پرتو اسماء حسنی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۳۳)

دیباچه

اسماء الهی، چونان آیینه‌ای زلال، ذات، صفات و افعال بی‌کران پروردگار را بازمی‌تابانند و راهی به سوی شناخت، معرفت و تخلق به ساحت قدسی حق‌تعالی می‌گشایند. این نوشتار، با الهام از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین رحمانیت ذاتی اسلام و جایگاه اسماء رحیم و رضا در نظام الهی می‌پردازد. با نگاهی عمیق به دسته‌بندی اسماء الهی، آثار و خصوصیات رحیم، انتقال به رضا به‌عنوان صدر اسماء جمالی، و نقش امام رضا علیه‌السلام به‌عنوان مظهر رضایت الهی، این اثر در پی آن است که شبهه خشونت را از چهره رحمانی اسلام بزداید و راهکارهایی برای تحقق جامعه‌ای رحمانی ارائه دهد.

بخش نخست: مبانی نظری اسماء الهی

ماهیت و جایگاه اسماء الهی

اسماء الهی، تجلیات ذات بی‌مثال حق‌تعالی‌اند که در قرآن کریم با عبارتی فاخر به آن اشاره شده است:
وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى [مطلب حذف شد] : «و خداست که نام‌های نیکو دارد، پس او را به آن‌ها بخوانید»). این آیات، انسان را به سوی دعا و قرب به خدا از طریق اسماء حسنی رهنمون می‌سازند. اسماء، نه‌تنها ابزار شناخت پروردگارند، بلکه راهی برای همگونی با صفات الهی و تحقق کمال انسانی‌اند.

در نظام الهی، اسماء عین ذات پروردگارند و فاقد هرگونه زایدگی یا جدایی از ذات. برخلاف صفات مخلوقات که عرضی، متغیر و زاید بر ذات‌اند، صفات الهی ذاتی، ثابت و متحد با ذات حق‌اند. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
لَيْسَ [مطلب حذف شد] : «چیزى مانند او نیست»). این تمایز، مبنای شناخت صحیح اسماء و پرهیز از تشبیه یا تعطیل در توصیف ذات الهی است.

دسته‌بندی اسماء الهی

اسماء الهی به اقسام گوناگونی تقسیم می‌شوند که هر یک، جلوه‌ای خاص از ذات و صفات پروردگار را نمایان می‌سازند:

• اسماء بسیط: چونان باسط، سلام، ایمان، بر و بار، که تجلی سادگی و جامعیت ذات الهی‌اند.
• اسماء جلالی: مانند جبار، قهار، قاطع، قاتل، قامع و ماكر، که قوام و قدرت الهی را متجلی می‌سازند و بقا و غنای پروردگار را تأمین می‌کنند.
• اسماء جمالی: نظیر رحیم و رضا، که جلوه‌های رحمت، عطوفت و زیبایی ذات الهی را نشان می‌دهند.
• اسماء رحیمی: مانند مسلم و سلیم، که در پیوند با رحمانیت و سلامت معنوی‌اند.

اسماء جلالی، هرچند قوامی و قدرتی‌اند، ثانوی و در خدمت اسماء جمالی قرار دارند. حدیث قدسی «سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَهُ» (رحمتش بر خشمش پیشی گرفته) بر این حقیقت تأکید دارد که رحمت الهی، ذاتی و اولی است، و غضب و جلال، زمینه‌ساز ظهور رحمت و جمال‌اند. تمثیلی زیبا در این‌باره چنین است: جلال الهی، چونان تیغ باغبانی است که شاخه‌های زاید را هرس می‌کند تا گلستان جمال الهی شکوفا گردد.

اهداف پیگیری اسماء الهی

پیگیری اسماء الهی، سه هدف بنیادین را دنبال می‌کند:

1. شناخت پروردگار: اسماء، راهی به سوی قرب و انس با خدا می‌گشایند. دعای منسوب «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي نَفْسَكَ» بر این هدف تأکید دارد.
2. معرفت علمی و اثری: شناخت معانی، لوازم و آثار اسماء در دو بخش علمی (معانی دلالی و تطبیقی) و اثری (کاربردها و تأثیرات) صورت می‌گیرد.
3. تخلق به اسماء: همگونی با صفات الهی، که از تلبس و تشبه تا تحقق و تجسم اسماء در انسان را دربرمی‌گیرد.

تخلق به اسماء، چونان سفری روحانی است که سالک را از ظاهر صفات به باطن آن‌ها رهنمون می‌سازد. این فرآیند، نیازمند معرفت، صبر و هرس زواید وجودی است تا انسان به کمال الهی نائل آید.

جمع‌بندی بخش نخست

اسماء الهی، آیینه ذات و صفات پروردگارند که شناخت و تخلق به آن‌ها، انسان را به قرب الهی می‌رساند. دسته‌بندی اسماء به بسیط، جلالی، جمالی و رحیمی، نظام‌مندی و جامعیت آن‌ها را نشان می‌دهد. اسماء جلالی، ثانوی و در خدمت اسماء جمالی‌اند، و رحمت الهی بر خشمش تقدم دارد. اهداف سه‌گانه پیگیری اسماء (شناخت خدا، معرفت علمی و اثری، تخلق به اسماء) راهنمای سالک در مسیر کمال‌اند.

بخش دوم: تبیین اسم رحیم و آثار آن

ماهیت و خصوصیات اسم رحیم

اسم رحیم، جلوه‌ای از رحمانیت بی‌کران الهی است که صفا، عطوفت و افتادگی را در انسان جاری می‌سازد. قرآن کریم می‌فرماید:
وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ [مطلب حذف شد] : «و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است»). این آیه، گستردگی رحمت الهی را نشان می‌دهد که اسم رحیم، یکی از تجلیات آن است.

رحیم، چونان چشمه‌ای زلال، نواقص وجودی نظیر بیماری، اضطراب و ناآرامی را می‌زداید و انسان را به سوی سلامت جسمی و روحانی هدایت می‌کند. آثار این اسم، در ابعاد گوناگون زندگی انسان متجلی می‌شود:

• تنظیم ضربان قلب و فشار خون، که به تعادل جسمانی منجر می‌شود.
• کاهش اضطراب، وسواس، شک و توهمات، که آرامش روانی را به ارمغان می‌آورد.
• ایجاد روئت، خلوت و طمأنینه، که انسان را به انس با ملائکه و موجودات برزخی رهنمون می‌سازد.
• ارتقای کیفیت ارتزاق، که در طعم متفاوت غذا، طول عمر و سلامت جسمانی تجلی می‌یابد.

تخلق به رحیم و هرس وجودی

تخلق به رحیم، نیازمند هرس زواید وجودی نظیر تکاثر، نخوت و نكبت است. قرآن کریم در این‌باره هشدار می‌دهد:
وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ [مطلب حذف شد] : «و مانند کسانى نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز خودشان را از یادشان برد»). این هرس، گاه با فقر، بیماری یا محدودیت همراه است تا انسان از زندگی غیررحمانی رها گردد.

تمثیلی در این‌باره چنین است: انسان، چونان درختی است که شاخه‌های زایدش باید هرس شود تا میوه‌های رحمانی به بار آورد. این فرآیند، نیازمند صبر و پذیرش سختی‌هاست تا سالک به مقام رحیمی نائل آید.

استفاده از اسم رحیم: احتیاط و تناسب

اسم رحیم، به‌تنهایی سنگین است و استفاده از آن نیازمند ترکیب با اسماء دیگر نظیر رئوف، ودود، لطيف و کریم، و همراهی با بسم‌الله است. قرآن کریم، بسم‌الله را در آغاز سوره‌ها قرار داده و می‌فرماید:
بِسْمِ اللَّهِ [مطلب حذف شد] : «به نام خداوند بخشنده مهربان»). این ترکیب، رحیم را تعدیل کرده و اثرات متعادل و سودمندی ایجاد می‌کند.

استفاده از رحیم، باید با تعداد مشخص (۳، ۶، ۹، ۱۲، ۲۴) و همراه با بسم‌الله، الف و لام یا تنوین انجام شود تا تخلق محقق گردد. بدون این ترکیب، ممکن است اثرات غیرمتعادل ایجاد شود. تمثیلی زیبا در این‌باره چنین است: رحیم، چونان دارویی نیرومند است که باید با چاشنی‌های مناسب (اسماء دیگر) ترکیب شود تا شفابخش گردد.

جمع‌بندی بخش دوم

اسم رحیم، جلوه‌ای از رحمانیت الهی است که صفا، عطوفت و سلامت را به انسان ارزانی می‌دارد. آثار آن، از تنظیم جسمانی تا آرامش روانی و انس با عوالم غیبی را دربرمی‌گیرد. تخلق به رحیم، نیازمند هرس زواید وجودی و پذیرش سختی‌هاست. استفاده از این اسم، با احتیاط و ترکیب با اسماء دیگر، به تعادل و کمال می‌انجامد.

بخش سوم: رضا، صدر اسماء جمالی

ماهیت و جایگاه اسم رضا

رضا، صدر اسماء جمالی و تجلی رضایت بی‌کران الهی است. قرآن کریم می‌فرماید:
رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ [مطلب حذف شد] : «خدا از آنان خشنود شد و آنان نیز از او خشنود شدند»). این آیه، به همگونی خدا و مخلوقات در رضایت متقابل اشاره دارد.

رضا، فراتر از رضایت عرفی، به معنای همگونی با اراده الهی است. خدا رضا و راضی است، و مخلوقات به او راضی‌اند. این اسم، انسان را به کمال جمالی رهنمون می‌سازد و او را از تعلقات نفسانی رها می‌کند. تمثیلی در این‌باره چنین است: رضا، چونان نسیمی است که دل را از غبار تعلقات می‌زداید و به سوی آرامش ابدی می‌برد.

امام رضا علیه‌السلام، مظهر رضا

امام رضا علیه‌السلام، به دلیل رضایت کامل به اراده الهی در برابر سختی‌های ولایتعهدی، مظهر اسم رضا نامیده شده است. عبارت منسوب به ایشان، «رَضِيتُ بِمَا رَضِيَ اللَّهُ»، گواهی بر این رضایت ذاتی است. این رضایت، نه به معنای خشنودی دیگران از ایشان، بلکه رضایت ایشان از خداست که ایشان را از دیگر ائمه متمایز می‌سازد.

ولایتعهدی، چونان باری سنگین بود که تنها یوسف آل فاطمه علیه‌السلام توانست آن را با رضایت کامل به اراده الهی تحمل کند. این رضایت، ذاتی و نه عرضی است و تجلی کمال جمالی در وجود مبارک ایشان است.

جمع‌بندی بخش سوم

رضا، به‌عنوان صدر اسماء جمالی، تجلی رضایت الهی و همگونی با اراده حق است. امام رضا علیه‌السلام، با رضایت کامل به اراده الهی، مظهر این اسم‌اند. این رضایت، انسان را به کمال جمالی و رهایی از تعلقات نفسانی رهنمون می‌سازد.

بخش چهارم: نقد فرهنگ غیررحمانی و راهکارهای اصلاحی

نقد فرهنگ تکاثر

فرهنگ تکاثر و تزاید، انسان را از رحمانیت و رضایت الهی دور کرده و به نكبت می‌کشاند. قرآن کریم می‌فرماید:
درنگ: تحقق جامعه رحمانی، نیازمند دوری از فرهنگ تکاثر، شناخت خدا از طریق اسماء و تخلق به رحیم و رضاست که انسان را به حیات ربانی رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

فرهنگ تکاثر، انسان را از رحمانیت دور کرده و به خشونت و نكبت می‌کشاند. برای تحقق جامعه رحمانی، باید خدا را از طریق اسماء شناخت، معانی و آثار آن‌ها را آموخت و با تخلق به رحیم و رضا، به حیات ربانی دست یافت.

سخن پایانی

اسماء الهی، چونان نوری الهی، راه شناخت، قرب و تخلق به پروردگار را روشن می‌سازند. اسم رحیم، با آثار آرامش‌بخش خویش، انسان را به صفا و عطوفت رهنمون می‌کند، اما استفاده از آن نیازمند تناسب و ترکیب با اسماء دیگر است. رضا، صدر اسماء جمالی، تجلی رضایت الهی است که در وجود مبارک امام رضا علیه‌السلام متجلی شده است. اسماء جلالی، ثانوی و در خدمت اسماء جمالی‌اند، و خشونت، نتیجه انحراف از فطرت رحمانی است. برای تحقق جامعه‌ای رحمانی، باید از فرهنگ تکاثر دوری کرد، خدا را از طریق اسماء شناخت و با تخلق به رحیم و رضا، به حیات ربانی دست یافت. این مسیر، نیازمند معرفت علمی، اثری و هرس وجودی است تا انسان به کمال الهی نائل آید.