متن درس

غضب و سخط در اسمای الهی: تحلیلی قرآنی بر مراتب جلالی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۴۰)

مقدمه: درآمدی بر غضب و سخط در نظام اسمای الهی

اسمای حسنی الهی، چونان نوری پرتوافشان، جلوه‌های بی‌کران ذات باری‌تعالی را در مراتب وجود متجلی می‌سازند. در میان این اسما، «غضب» و «سخط» به‌عنوان صفات جلالی، جایگاهی خاص دارند که بیانگر واکنش الهی یا خلقی در برابر ناسازگاری با حقیقت‌اند. این دو صفت، هرچند در ظاهر با شدت و قوت همراه‌اند، در باطن، بخشی از نظام متعادل الهی را تشکیل می‌دهند که در آن، رحمت بر غضب پیشی دارد. درس‌گفتار حاضر، برگرفته از سخنان آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تحلیل دقیق این دو صفت، تمایزات آنها، و جایگاهشان در مهندسی بی‌نقص قرآن کریم می‌پردازد. افزون بر این، نقد تصور خشونت در دین و تأکید بر غلبه اسمای جمالی بر جلالی، از محورهای اساسی این بحث است.

بخش نخست: تمایز غضب و سخط در جهت، شدت و کیفیت

جهت و شدت غضب و سخط

غضب و سخط، چونان دو موج در دریای صفات الهی، هر یک ویژگی‌های متمایزی دارند. سخط، صفتی نفسانی است که تنها از عالی (خدا یا صاحب اقتدار) به دانی (بنده یا زیردست) جریان دارد و شدت آن، فراتر از غضب است. غضب، اما، دوسویه است و می‌تواند از عالی به دانی یا از دانی به عالی (مانند خشم بنده به مولا) جریان یابد. سخط، به عذاب نزدیک‌تر است، هرچند هیچ‌یک از این دو صفت، ملازمه قطعی با عذاب ندارند. قرآن کریم در توصیف سخط الهی می‌فرماید: «لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ [مطلب حذف شد] : «چه بد است آنچه برای خود پیش فرستادند که خدا بر آنها خشم گرفت»). این آیه، شدت و یک‌طرفی سخط را به روشنی نشان می‌دهد.

کمّیت و کیفیت در آیات قرآنی

قرآن کریم، چونان کتابی هندسی، با دقت و نظم، صفات الهی را ترسیم می‌کند. غضب، با ۲۴ مورد (شامل غضب، غضبوا، غضبی، غضبان، مغضوب، مغاضب)، به دلیل دوسویه بودن و نازل‌تر بودن، فراوان‌تر از سخط است که تنها در ۴ آیه ذکر شده است. این تفاوت کمّی، ریشه در کیفیت بالای سخط دارد که شدت و یک‌طرفی آن، کاربردش را محدودتر می‌سازد. آیه «كَمَنْ بَاءَ بِسَخَطٍ [مطلب حذف شد] : «مانند کسی که به سخط خدا دچار شد») شدت و نادر بودن سخط را نشان می‌دهد.

بخش دوم: تحلیل آیات غضب و سخط در قرآن کریم

آیات سخط و تحلیل آنها

سخط، چونان تیری از کمان الهی، در ۴ آیه از قرآن کریم ذکر شده که ۳ مورد آن الهی و یک مورد استکباری (علو غیرحقیقی) است. این آیات عبارت‌اند از:

1. «لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ [مطلب حذف شد] : «چه بد است آنچه برای خود پیش فرستادند که خدا بر آنها خشم گرفت»).
2. «ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا [مطلب حذف شد] : «این بدان سبب است که از آنچه خدا را خشم آورد، پیروی کردند»).
3. «كَمَنْ بَاءَ بِسَخَطٍ [مطلب حذف شد] : «مانند کسی که به سخط خدا دچار شد»).
4. «وَإِنْ لَمْ يُؤْتَوْا مِنْهَا إِذَا [مطلب حذف شد] : «و اگر از آن به آنها داده نشود، ناگهان خشم می‌گیرند»).

آیه آخر، سخط استکباری را نشان می‌دهد که از علو غیرحقیقی (طلبکاری و خودبرتربینی) سرچشمه می‌گیرد. همه این موارد، یک‌طرفه و از عالی به دانی‌اند.

آیات غضب و تحلیل آنها

غضب، چونان موجی خروشان اما قابل مهار، در ۲۴ آیه از قرآن کریم آمده است. این موارد شامل «غضب» (۵ مورد)، «غضبوا» (۱۲ مورد)، «غضبی» (۲ مورد)، «غضبان» (۲ مورد)، «مغضوب» (۲ مورد)، و «مغاضب» (۱ مورد) است. آیاتی چون «وَغَضِبَ [مطلب حذف شد] : «و خدا بر آنها خشم گرفت»)، «فَبَاءُوا بِغَضَبٍ [مطلب حذف شد] : «پس به خشم بر خشم دچار شدند»)، و «وَإِذَا مَا غَضِبُوا [مطلب حذف شد] : «و هنگامی که خشم می‌گیرند، می‌بخشند») از این جمله‌اند. غضب، برخلاف سخط، قابل بخشش است و با استغفار (کاظمین الغیظ) مهار می‌شود. عذاب، اگر همراه غضب باشد، با جمله‌ای مستقل می‌آید.

بخش سوم: رابطه غضب و سخط با عذاب

عدم ملازمه عذاب با غضب و سخط

غضب و سخط، چونان ابرهایی تیره، صفاتی نفسانی‌اند که عذاب، گاه چون بارانی از آنها سرچشمه می‌گیرد، اما جزء معنای آنها نیست. در سخط، به دلیل شدت، عذاب نزدیک‌تر است، اما در غضب، عذاب ممکن است پس از لعن یا با جمله‌ای مستقل ذکر شود. آیه «فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْكَافِرِينَ [مطلب حذف شد] : «پس به خشم بر خشم دچار شدند و برای کافران عذابی خوارکننده است») عذاب را جدا از غضب نشان می‌دهد. این جدایی، حکایت از آن دارد که عذاب، لازمه خارجی و نه ذاتی این صفات است.

بخش چهارم: مهندسی قرآنی و نفی خشونت در دین

مهندسی بی‌نقص قرآن کریم

قرآن کریم، چونان کتابی ریاضی، با قواعدی دقیق و بدون نقص، اسمای الهی را ترسیم می‌کند. ۲۸ آیه (۲۴ غضب و ۴ سخط) بدون هیچ تخصیص یا نقضی، قاعده سخط (عالی به دانی و شدید) و غضب (دوسویه و نازل) را تأیید می‌کنند. آیه «وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا [مطلب حذف شد] : «و کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر هر چیز است») بر جامعیت و دقت قرآن تأکید دارد. این نظم، نشان‌دهنده مهندسی الهی در تدوین قرآن است که هیچ خللی در آن راه ندارد.

نقد تصور خشونت در دین

تصور خشونت در دین، چونان سایه‌ای موهوم، از ناآگاهی سرچشمه می‌گیرد. اسمای جمالی (مانند رحمن، کریم) در قرآن کریم، چونان دشتی پهناور، فراوان‌تر از اسمای جلالی (مانند غضب، سخط) هستند که چون رشته‌کوهی باریک، محدودند. آیه «وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ [مطلب حذف شد] : «و رحمتم همه چیز را فرا گرفته») بر غلبه رحمت الهی تأکید دارد. این فراوانی، نشان‌دهنده ذات رحمانی دین است که خشونت را نفی می‌کند.

بخش پنجم: غضب و سخط به‌مثابه صفات حقّی و خلقی

حقّی و خلقی بودن غضب و سخط

غضب و سخط، چونان دو گوهر مشترک، هم در ذات الهی و هم در نفوس خلقی متجلی می‌شوند. غضب الهی در آیاتی چون «غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ» (نساء: ۹۳) و غضب خلقی در مواردی چون «وَإِذَا ذَهَبَ مُغَاضِبًا» (نمل: ۲۱، یونس) یا «غَضْبَانَ أَسِفًا» (اعراف: ۱۵۰، موسی) دیده می‌شود. سخط نیز در ۳ مورد الهی و ۱ مورد استکباری (خلقی) آمده است. این دوسویگی، نشان‌دهنده اشتراک این صفات میان حق و خلق است.

فعلی بودن غضب و سخط

غضب و سخط، چونان نسیمی گذرا، در ذات الهی به‌صورت فعلی (غضب الله، سخط الله) و در خلق، گاه به‌صورت اسمی (مغاضبا) ظاهر می‌شوند. صفات فعلی، برخلاف صفات اسمی (مانند صمد، عزیز)، ثبات کمتری دارند و متغیرند. آیه «غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ» (نساء: ۹۳) فعلی بودن غضب الهی را نشان می‌دهد. این متغیر بودن، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری این صفات در نظام الهی است.

بخش ششم: لزوم مهندسی اسمای الهی

نقشه‌کشی اسمای جمالی و جلالی

تحلیل اسمای الهی، چونان ترسیم نقشه‌ای از آسمان معرفت، نیازمند مهندسی دقیق است. اسمای جمالی، چونان دشتی فراخ، فراوان‌تر از اسمای جلالی‌اند که چون رشته‌ای باریک، محدودند. آیه «لَهُ [مطلب حذف شد] : «نام‌های نیکو از آن اوست») بر اهمیت تحلیل اسما تأکید دارد. این نقشه‌کشی، می‌تواند سندی علمی برای اثبات غلبه رحمت و نفی خشونت در دین باشد.

جمع‌بندی: غضب و سخط در نظام قرآنی

غضب و سخط، چونان دو صفت جلالی در نظام اسمای الهی، هر یک جایگاهی متمایز دارند. سخط، با شدت و یک‌طرفی، تنها از عالی به دانی جریان دارد و در ۴ آیه از قرآن کریم ذکر شده است. غضب، دوسویه و نازل‌تر، با ۲۴ آیه، فراوان‌تر است. هیچ‌یک ملازمه قطعی با عذاب ندارند، اما سخط، به عذاب نزدیک‌تر است. قرآن کریم، با مهندسی بی‌نقص، این تمایزات را به روشنی ترسیم می‌کند. اسمای جمالی، چونان دریایی بی‌کران، بر اسمای جلالی غلبه دارند و تصور خشونت در دین، از ناآگاهی سرچشمه می‌گیرد. مهندسی اسمای الهی، راهی است برای فهم عمیق‌تر رحمانیت دین و ارائه سندی علمی برای جهانیان. این درس‌گفتار، با نگاهی دقیق به اسمای جلالی، دریچه‌ای به سوی معرفت متعالی‌تر از نظام الهی می‌گشاید.