متن درس

اتی و موتی در اسمای الهی: تبیین اقتدار الهی و تخلق انسانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۵۲)

مقدمه: درآمدی بر اسماء اتی و موتی در نظام الهی

اسماء الهی «اتی» و «موتی»، چونان نوری اقتداری در آسمان معرفت، جلوه‌ای از توانمندی بی‌کران حق‌تعالی‌اند که با سهولت و قدرت، هر فعل را به انجام می‌رسانند. این اسما، در چارچوب سبقه عام (افعال طبیعی انسان) و سبقه خاص (افعال ایمانی یا کفرآمیز)، هم به ذات الهی و هم به خلق نسبت داده شده‌اند. «اتی»، به معنای انجام کار با آسانی و اقتدار، در وجوه جمالی (آوردن خیر، قرآن، ذکر) و جلالی (آوردن عذاب، ویرانی بنیان کافران) متجلی است. درس‌گفتار حاضر، برگرفته از سخنان آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تکیه بر آیات قرآن کریم، این اسما را تحلیل کرده و مؤمنان و جامعه اسلامی را به تخلق به اقتدار و علم دعوت می‌کند تا از ضعف و فساد فاصله گیرند.

بخش نخست: تبیین اسماء بسیط و سبقه‌های عام و خاص

اسماء بسیط و تقسیم‌بندی جمالی و جلالی

اسماء الهی، چونان گوهرهایی غیرمرکب، به بسیط تقسیم می‌شوند و در دو وجه جمالی و جلالی متجلی‌اند. اسماء جمالی، مانند حب و رضا، جلوه‌ای از لطف و رحمت الهی دارند، و اسماء جلالی، مانند سخط، لعن، و غضب، نمایانگر اقتدار و عدالت‌اند. این تقسیم‌بندی، چارچوبی برای فهم اسمای اقتداری چون «اتی» و «موتی» فراهم می‌آورد که هم جمالی و هم جلالی‌اند.

سبقه عام و خاص در افعال انسانی

افعال انسانی، چونان جویبارهایی در مسیر هستی، در دو چارچوب سبقه عام و خاص جریان می‌یابند. سبقه عام، به افعال طبیعی انسان (بما کسبن أیدیهم) اشاره دارد که به استواری یا سستی نفس، ذهن، اراده، و عمل بستگی دارد. انسان می‌تواند در ظرف تکاثر، استقرار و قدرت را بجوید یا سستی و حرمان را برگزیند. سبقه خاص، به افعال ایمانی (شکر) یا کفرآمیز (کفران) مربوط است. قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا [مطلب حذف شد] : «ما راه را به او نشان دادیم، یا سپاسگزار است یا ناسپاس»). این آیه، تمایز میان شکر و کفر را به‌عنوان جهت‌گیری‌های ایمانی و کفرآمیز نشان می‌دهد.

بخش دوم: معنای اسم اتی و ویژگی‌های آن

تعریف و ویژگی‌های اتی

اسم «اتی»، چونان کلیدی زرین، به معنای انجام فعل با سهولت، قدرت، و آسانی است. این اسم، از ماده «أتی/یأتی»، در صیغه‌های مختلف (ماضی، مضارع، متکلم) و به‌صورت لازم (آمدن) و متعددی (آوردن) در قرآن کریم آمده است. «اتی»، اسم عام است، زیرا هم به حق (خدا) و هم به خلق نسبت داده می‌شود؛ اقتداری است، زیرا قدرت بی‌کران الهی را نشان می‌دهد؛ و دووجهی است، زیرا در خیر (جمالی) و عذاب (جلالی) کاربرد دارد. این اسم، در ساحات مادی، مجرد، دنیوی، و اخروی صادق است و جامعیت آن، اقتدار الهی را برجسته می‌سازد.

بخش سوم: کاربرد اتی در قرآن کریم

اتی در نسبت به حق و خلق

اسم «اتی»، چونان جریانی فراگیر، در قرآن کریم هم به ذات الهی و هم به مخلوقات نسبت داده شده است. در نسبت به حق، به اقتدار الهی در انجام افعال اشاره دارد، مانند: «فَأَتَى اللَّهُ بُنْيَانَهُمْ [مطلب حذف شد] : «خداوند بنایشان را از پایه‌ها ویران کرد»). در نسبت به خلق، به افعال انسانی یا رویدادهای طبیعی اشاره می‌کند، مانند: «فَلَمَّا أَتَيْهَا نُودِيَ [مطلب حذف شد] : «چون به آن [آتش] رسید، ندا آمد: ای موسی»). این گستردگی، نشان‌دهنده جامعیت «اتی» در ساحات حقی و خلقی است.

وجوه جمالی و جلالی اتی

«اتی»، چونان آیینه‌ای دوسویه، در وجوه جمالی و جلالی متجلی است. در وجه جمالی، خیر، قرآن، و ذکر می‌آورد، مانند: «بَلْ [مطلب حذف شد] : «ما حق را برایشان آوردیم»). در وجه جلالی، عذاب و ویرانی بنیان کافران را به همراه دارد، مانند: «أَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ [مطلب حذف شد] : «خداوند از جایی که گمان نمی‌بردند بر آن‌ها تاخت»). این دوگانگی، جامعیت و اقتدار الهی را در خیر و عذاب نشان می‌دهد.

بخش چهارم: اقتدار الهی و تخلق به اتی

اقتدار الهی در اتی

اسم «اتی»، چونان تاجی بر سر اقتدار الهی، توانمندی بی‌کران حق‌تعالی را در انجام افعال با سهولت و قدرت نشان می‌دهد. قرآن کریم می‌فرماید: «إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ [مطلب حذف شد] : «اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید»). این آیه، مؤمن را به تخلق به اقتدار الهی (قدرت و علم) دعوت می‌کند. ایمان به خدای اتی، ایمانی اقتداری است که با ضعف و ناتوانی ناسازگار است. مؤمن باید، چونان رستم اسطوره‌ای، در میدان عمل و علم، توانمند باشد.

جامعیت اتی در ریز و درشت

«اتی»، چونان دستی الهی که هم درشت و هم ریز را در بر می‌گیرد، جامعیت اقتدار الهی را نشان می‌دهد. قرآن کریم می‌فرماید: «وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ [مطلب حذف شد] : «اگر به وزن دانه خردلی باشد، آن را می‌آوریم»). این آیه، دقت الهی در امور ریز را نشان می‌دهد، در حالی که «فَأَتَى اللَّهُ بُنْيَانَهُمْ [مطلب حذف شد] : «خداوند بنایشان را از پایه‌ها ویران کرد») اقتدار در امور درشت را برجسته می‌سازد. این جامعیت، نشان‌دهنده توانمندی الهی در همه ساحات است.

بخش پنجم: حضور مستقیم الهی در اتی

یأتی الله بأمره

اسم «اتی»، چونان نشانه‌ای از حضور فعال الهی، در آیه «وَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ [مطلب حذف شد] : «ببخشید و درگذرید تا خدا فرمانش را بیاورد») به حضور مستقیم خدا با امرش (خیر یا عذاب) اشاره دارد. برخلاف تصور واسطه‌گری ملائکه، خدا خودش با اقتدار وارد میدان می‌شود، چونان فرماندهی که خود در پیشاپیش لشکر گام برمی‌دارد. این حضور مستقیم، اقتدار بی‌واسطه الهی را نشان می‌دهد.

بخش ششم: اتی و جامعه اسلامی قدرتمند

ضرورت تخلق جامعه اسلامی به اتی

جامعه اسلامی، چونان آیینه‌ای از اسمای الهی، باید با تخلق به «اتی» در علم و قدرت، از ضعف و فساد فاصله گیرد. درس‌گفتار، با تمثیلی از تعزیه، ضعف جامعه را به نمایشی بی‌اثر تشبیه می‌کند که نه اقتداری دارد و نه ترسی در دشمن می‌افکند. آیه «إِنَّمَا يَأْتِيكُمْ بِهِ اللَّهُ» (مستنبط از آیات مشابه) اقتدار الهی را یادآوری می‌کند که باید در جامعه اسلامی متجلی شود. جامعه ضعیف، با اسم «اتی» ناسازگار است و مشابهت با خدا ندارد.

بخش هفتم: اتی، اسم عام و کمالی

جامعیت اتی در ساحات مختلف

«اتی»، چونان دریایی بی‌کران، اسم عام و کمالی است که در همه ساحات صادق است: حقی (الهی) و خلقی (انسانی)، مادی و مجرد، دنیوی و اخروی، جمالی و جلالی. آیاتی چون «إِنَّمَا يَأْتِيكُمْ بِهِ اللَّهُ» و درنگ: «اتی»، اسم عام و کمالی است که در همه ساحات حقی، خلقی، مادی، و مجرد صادق است.