متن درس

منازل السائرین: توبه متعالی

تحلیل و تبیین باب توبه کتاب منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پنجاه و نهم -باب توبه- بخش هفتم)

مقدمه: درآمدی بر توبه متعالی

باب توبه در کتاب شریف «منازل السائرین»، تألیف خواجه عبدالله انصاری، یکی از مراحل بنیادین سلوک عرفانی است که سالک را از ظلمت غفلت و گناه به سوی نور الهی رهنمون می‌سازد. درس هفتم این باب، با تمرکز بر مفهوم «التوبة من التوبة»، پرده از یکی از اسرار ژرف عرفانی برمی‌دارد. این مفهوم، توبه‌ای متعالی و خاص را معرفی می‌کند که فراتر از توبه نصوح و توبه از گناه، به انکسار دائم و رفع انانیت می‌پردازد. .

بخش نخست: چیستی توبه از توبه

مفهوم توبه از توبه: سرّی از اسرار توبه

در کتاب «منازل السائرین»، خواجه عبدالله انصاری توبه از توبه را به‌عنوان یکی از سرائر حقیقی توبه معرفی می‌کند و می‌فرماید: «فَالتَّوْبَةُ مِنَ التَّوْبَةِ مِنْ أَسْرَارِ التَّوْبَةِ». این عبارت، به مثابه کلیدی است که دریچه‌ای به سوی معرفت عمیق عرفانی می‌گشاید. توبه از توبه، برخلاف توبه نصوح که به رهایی از گناه ظاهری معطوف است، به انکسار مداوم و رفع حضور غیر در برابر حق تعالی اشاره دارد. این مفهوم، چنان‌که در درس‌گفتارها آمده، به دلیل پیچیدگی و عمق عرفانی، نیازمند تبیینی دقیق و جامع است.

نقد فقدان تبیین جامع در متن اصلی

متن اصلی «منازل السائرین» و شرح شارح، اگرچه مفهوم توبه از توبه را مطرح کرده‌اند، اما از ارائه معنایی جامع و روشن عاجز مانده‌اند. خواجه عبدالله انصاری می‌فرماید: «التوبة من التوبة أبدًا»، که اشاره به استمرار ابدی توبه دارد، اما این مفهوم به‌طور کامل تبیین نشده است. شارح نیز، با بیان اینکه «لم یبق له ذنب یتوب عنه، فإنه قد تاب»، توبه از توبه را به فقدان گناه برای توبه تقلیل داده است. این تفسیر، عمق عرفانی مفهوم را محدود می‌سازد و نیازمند بازنگری است.

پرسش از معنای توبه از توبه

پرسش بنیادین این است که توبه از توبه به چه معناست؟ آیا به معنای ترک توبه است یا استمرار آن؟ در درس‌گفتارها، این پرسش به‌عنوان نقطه عزیمت تحلیل مطرح شده و پاسخ آن در دو شرط اساسی توبه از توبه جست‌وجو می‌شود: استمرار دائم توبه و رفع حضور غیر. این دو شرط، توبه از توبه را از توبه معمولی متمایز می‌کنند و آن را به مرتبه‌ای متعالی ارتقا می‌دهند.

بخش دوم: شروط توبه از توبه

شرط نخست: استمرار دائم توبه

نخستین شرط توبه از توبه، استمرار دائم توبه یا «انکسار الدائم» است. این استمرار، به معنای حالتی همیشگی از انکسار و خضوع در برابر حق تعالی است که سالک را از توبه‌های مقطعی به سوی توبه‌ای ابدی سوق می‌دهد. توبه از توبه، به مثابه رودی جاری است که هرگز از جریان بازنمی‌ایستد و قلب سالک را از هرگونه انقطاع مصون می‌دارد.

شرط دوم: رفع حضور غیر و انانیت

شرط دوم توبه از توبه، عدم ارتباط آن با معصیت و تمرکز بر رفع حضور غیر (انانیت و غیریت) است. برخلاف توبه نصوح که به رهایی از گناه ظاهری معطوف است، توبه از توبه به رفع خودبینی و توجه به غیر حق می‌پردازد. این توبه، سالک را به مرتبه‌ای می‌رساند که هیچ غیر حقی در قلب او جای ندارد، گویی آینه دل او تنها جلوه حق را بازمی‌تاباند.

نقد تفسیر شارح

شارح، با بیان اینکه «لم یبق له ذنب یتوب عنه»، توبه از توبه را به فقدان گناه برای توبه محدود کرده است. این تفسیر، به دلیل نادیده گرفتن شرط رفع انانیت، از عمق مفهوم عرفانی توبه از توبه غافل مانده است. توبه از توبه، نه تنها به گناه ظاهری مربوط نیست، بلکه به انکسار دائم و رفع غیریت در برابر حق تعالی اشاره دارد.

بخش سوم: استناد به صحیفه سجادیه

بیان امام سجاد علیه‌السلام: توبه‌ای نشکن

یکی از معتبرترین منابع برای تبیین توبه از توبه، دعای سی‌ویکم صحیفه سجادیه است. امام سجاد علیه‌السلام می‌فرمایند:
«اللَّهُمَّ أَيَّمَا عَبْدٍ تَابَ إِلَيْكَ وَ هُوَ فِي عِلْمِ الْغَيْبِ عِنْدَكَ، فَاسِخٌ لِتَوْبَتِهِ، وَ عَائِدٌ فِي ذَنْبِهِ وَ خَطِيئَتِهِ … فَإِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَكُونَ كَذَلِكَ»
(: خدایا، هر بنده‌ای که به سوی تو توبه کند و در علم غیب تو، توبه‌اش را بشکند و به گناه و خطایش بازگردد… من به تو پناه می‌برم که چنین باشم). این دعا، بر طلب توبه‌ای نشکن و دائم تأکید دارد که از بازگشت به گناه مصون است.

توبه‌ای بی‌نیاز از توبه دیگر

امام سجاد علیه‌السلام در ادامه دعا می‌فرمایند:
«فَاجْعَلْ تَوْبَتِي هَذِهِ تَوْبَةً لَا أَحْتَاجُ بَعْدَهَا إِلَى تَوْبَةٍ»
(: توبه‌ام را توبه‌ای قرار ده که پس از آن به توبه دیگری نیاز نداشته باشم). این فراز، توبه‌ای کامل و همیشگی را طلب می‌کند که سالک را از هرگونه انقطاع و بازگشت به غیر حق بازمی‌دارد.

ادب عرفانی در بیان امام سجاد علیه‌السلام

امام سجاد علیه‌السلام در دعای چهل و هفتم صحیفه سجادیه، با ظرافتی بی‌نظیر، انانیت را نفی می‌کنند:
«وَ أَنَا بَعْدُ أَقَلُّ الْأَقَلِّينَ وَ أَذَلُّ الْأَذَلِّينَ وَ مِثْلَ الذَّرَّةِ أَوْ دُونَهَا»
(: و من، کمتر از کمترها و خوارتر از خوارها و مانند ذره‌ای یا فروتر از آنم). استفاده از «أنا بعد» به جای «أنا»، نشانه ادب عرفانی و رفع کامل انانیت است. این ظرافت کلامی، توبه جلالی را به‌عنوان مرتبه‌ای متعالی از سلوک معرفی می‌کند.

بخش چهارم: تمایز توبه نصوح و توبه از توبه

توبه نصوح در قرآن کریم

قرآن کریم در آیه‌ای نورانی می‌فرماید:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا»
(التحریم: ۸، : ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به سوی خدا توبه‌ای خالص کنید). توبه نصوح، توبه‌ای عمومی است که به رهایی از گناه ظاهری امر می‌کند و برای همه مؤمنان دست‌یافتنی است. اما توبه از توبه، به دلیل تمرکز بر رفع انانیت و غیریت، خاص اولیای خدا و کاملین است.

تفاوت بنیادین توبه نصوح و توبه از توبه

توبه نصوح، به مثابه گامی ابتدایی در مسیر سلوک است که سالک را از گناه و حرمان رهایی می‌بخشد. اما توبه از توبه، چونان قله‌ای رفیع، مختص اولیای الهی است که در آن، هیچ اثری از انانیت و حضور غیر باقی نمی‌ماند. این تمایز، مراتب مختلف سلوک را نشان می‌دهد و توبه از توبه را به‌عنوان مقامی متعالی معرفی می‌کند.

بخش پنجم: توبه جمالی و جلالی

توبه جمالی: در سایه جمال حق

توبه از توبه، به دو نوع جمالی و جلالی تقسیم می‌شود. توبه جمالی، در ظرف جمال حق رخ می‌دهد و با حضور محدود انانیت همراه است. در این مرتبه، جمال الهی چنان در دل سالک سایه می‌افکند که جایی برای غیر باقی نمی‌ماند. این توبه، به مثابه آینه‌ای است که نور جمال حق را بازمی‌تاباند، اما هنوز سایه‌ای از «أنا» در آن دیده می‌شود.

توبه جلالی: فنای کامل در جلال حق

توبه جلالی، مرتبه‌ای متعالی‌تر است که در آن، انانیت به‌کلی محو می‌شود. سالک در ظرف جلال حق، چنان در ذات الهی فانی می‌گردد که هیچ اثری از خودبینی در او باقی نمی‌ماند. این توبه، به مانند دریایی است که هر قطره‌ای از «أنا» را در خود محو می‌کند و سالک را به مقام هیمان و فنای کامل می‌رساند.

بخش ششم: اهمیت صحیفه سجادیه در تبیین توبه

صحیفه سجادیه، به‌عنوان منبعی بی‌بدیل در معارف عرفانی، توبه از توبه را با عمقی بی‌مانند تبیین می‌کند. این کتاب شریف، نه‌تنها دعا، بلکه درس‌نامه‌ای برای سلوک عرفانی است که مفاهیم متعالی نظیر توبه از توبه را با زبانی فاخر و ادبی ارائه می‌دهد. تأکید بر مطالعه علمی و دقیق صحیفه، ضرورتی است که در درس‌گفتارها نیز مورد توجه قرار گرفته است.

بخش هفتم: شعر عرفانی و توبه از توبه

در درس‌گفتارها، ابیاتی عرفانی به‌عنوان تمثیلی از حالات سالک در توبه از توبه ارائه شده است:

کار من گشته در ره عرفان / بی‌خودم و بی‌همه شدم یکسر

درد من باشد از نظر پنهان / گشته جان و دلم سراسر دوش

صفحه صفحه دلم شده قرآن / شاهدم گرچه بوده در باطن

این ابیات، به تجربه عرفانی سالک در رهایی از انانیت سخن می‌گویند و توبه جلالی را به‌صورت تمثیلی به تصویر می‌کشند. دل سالک، چونان قرآنی است که آیات حق در آن نقش بسته و هرگونه غیر را از خود زدوده است.

جمع‌بندی

درس پنجاه و نهم از «منازل السائرین»، در باب توبه، مفهوم «التوبة من التوبة» را به‌عنوان یکی از اسرار عمیق عرفانی معرفی می‌کند. این مفهوم، با دو شرط استمرار دائم توبه و رفع انانیت و غیریت، از توبه نصوح متمایز می‌شود و مختص اولیای خدا و کاملین است. توبه از توبه، به دو نوع جمالی و جلالی تقسیم می‌گردد: توبه جمالی، در ظرف جمال حق و با حضور محدود انانیت، و توبه جلالی، در ظرف جلال حق و عاری از هرگونه خودبینی. استناد به صحیفه سجادیه، به‌ویژه دعای سی‌ویکم و چهل و هفتم، این مفهوم را با ظرافت و عمق تبیین می‌کند. متن اصلی «منازل السائرین»، به دلیل عدم تبیین کامل شروط توبه از توبه، از ارائه معنایی جامع ناتوان است،