متن درس

منازل السائرین: تأملات عرفانی در باب تفکر و تذکر

تحلیل و تبیین باب تذکر کتاب منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه نود و نه -باب تذکر- بخش پنجم)

دیباچه

کتاب حاضر، بازنویسی علمی درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در شرح دو باب از منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری است که با محوریت مفاهیم عمیق «تفکر» و «تذکر» نگاشته شده است. این اثر، در دو بخش اصلی به بررسی «باب تفکر» و «باب تذکر» پرداخته و با تحلیل‌های عمیق، راه را برای فهم دقیق‌تر سلوک عرفانی هموار می‌سازد.

بخش یکم: باب تفکر، حرکت موزون به سوی معرفت

باب تفکر، به‌مثابه منزلگاه آغازین سلوک عرفانی، حرکتی موزون و سنجیده از مبادی به‌سوی مراد است که در آن، سالک با تأمل و تدبر، اعمال و احوال خویش را سامان می‌دهد. این باب، که در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با دقت و عمق بررسی شده، بر سه رکن اساسی استوار است: استصحاب علم، تصحیح مرسومات، و دفع موانع غیریت. این ارکان، چونان ستون‌هایی استوار، تفکر را به مثابه پلی به سوی معرفت و عمل صالح هدایت می‌کنند.

مفهوم تفکر: حرکت موزون در سلوک

تفکر، در نگاه عرفانی، نه صرف تأمل ذهنی، بلکه حرکتی موزون و هدفمند از مبادی به‌سوی مقاصد الهی است. این حرکت، که در ظرف اعمال و احوال جریان می‌یابد، نیازمند هماهنگی و دقت است تا از انحراف و کاستی مصون بماند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که تفکر، تنها در صورتی به بار می‌نشیند که با علم، رفع موانع عرفی، و دفع غیریت همراه باشد. این حرکت، چونان جریانی زلال، از سرچشمه علم سرچشمه می‌گیرد و به دریای معرفت می‌پیوندد.

ارکان سه‌گانه تفکر

استصحاب علم: سرچشمه تفکر صائب

استصحاب علم، به معنای همراهی با دانش و آگاهی در هر عمل و تأمل، رکن بنیادین تفکر است. سالک، برای آنکه فکور باشد، باید ابزار علمی هر کار را در اختیار داشته باشد. عبادت، تجارت، یا هر کنش دیگر، بدون پشتوانه علمی، از سر تفکر نیست و به ساحت حرکت موزون راه نمی‌یابد. علم، چونان چراغی است که مسیر سالک را روشن می‌سازد و او را از تاریکی جهل و گمراهی می‌رهاند. به تعبیر آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، سالک بی‌علم، چونان راننده‌ای است که بدون آگاهی از فن رانندگی، در جاده‌ای پرپیچ‌وخم سرگردان می‌شود.

قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ (سوره زمر، آیه ۹): «بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند یکسان‌اند؟» (). این آیه از قرآن کریم، بر برتری علم و نقش آن در هدایت تأکید دارد. سالک عارف، باید عالم ربانی باشد که با علم، اعمال و احوال خویش را سامان دهد.

تصحیح مرسومات: پالایش عادات عرفی

دومین رکن تفکر، تصحیح مرسومات است. مرسومات، عادات و رسوم متداول میان مردم‌اند که گاه با انحراف و کاستی همراه‌اند. سالک، برای آنکه فکری موزون داشته باشد، باید این رسوم را پالایش کند و از تقلید کورکورانه بپرهیزد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که سالک، نه باید رسوم را به‌کلی نفی کند و نه به‌صورت عاميانه دنباله‌روی آنها باشد. او باید با دقت و تأمل، آنچه را با حقیقت و شرع سازگار است برگزیند و از آنچه باطل و منحرف است دوری جوید. این پالایش، چونان صیقل دادن آینه‌ای است که تصویر حقیقت را در قلب سالک منعکس می‌سازد.

دفع غیریت: رهیدن از حب غیر

سومین رکن، دفع غیریت است که به معنای رهایی از تعلقات نفسانی و حب غیرحق، مانند حب فرزند، مال، یا دنیا، است. این تعلقات، چونان حجاب‌هایی بر قلب سالک سایه می‌افکنند و حرکت موزون او را به سوی حق متزلزل می‌سازند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که سالک، تنها زمانی فکور حقیقی است که قلبش از غیر حق پاک شود و جز حب الهی در آن جای نگیرد. این فرآیند، چونان کندن زمینی سخت برای یافتن چشمه‌ای زلال است که تنها با رهایی از تعلقات ممکن می‌شود.

وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (سوره حشر، آیه ۹): «و هر کس از بخل نفس خویش مصون ماند، آنان رستگاران‌اند» (). این آیه از قرآن کریم، بر ضرورت رهایی از شح نفس و طمع به غیر تأکید دارد.

تفاوت محبین و محبوبین در سلوک تفکر

در سلوک عرفانی، سالکان به دو گروه محبین و محبوبین تقسیم می‌شوند. محبین، با تلاش و ریاضت، به سوی معرفت حرکت می‌کنند و با کندن زمین نفس، به چشمه معرفت می‌رسند. اما محبوبین، به دلیل لطف الهی و استعداد فطری، بی‌نیاز از این تلاش، به معارف الهی دست می‌یابند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این تفاوت را به سیبی تشبیه می‌کنند که از بالا به پایین می‌افتد (محبوبین) یا از پایین به بالا می‌رود (محبین). این تمایز، نشان‌دهنده تفاوت در مراتب سلوک و لطف الهی است.

جمع‌بندی بخش یکم

باب تفکر، به‌مثابه منزلگاه آغازین سلوک، سالک را به حرکتی موزون و سنجیده دعوت می‌کند که در ظرف اعمال و احوال جریان می‌یابد. این حرکت، با استصحاب علم، تصحیح مرسومات، و دفع غیریت ممکن می‌شود. علم، چونان چراغی است که مسیر را روشن می‌کند؛ پالایش رسوم، آینه قلب را صیقل می‌دهد؛ و رهایی از غیریت، قلب را به سوی حب حق هدایت می‌کند. این بخش، بر ضرورت هماهنگی فکر، علم، و عمل تأکید دارد و تفکر را به‌عنوان پایه‌ای برای سلوک عمیق‌تر معرفی می‌کند.

بخش دوم: باب تذکر، ظفر به ثمره تفکر

باب تذکر، به‌عنوان منزلگاهی متعالی‌تر از تفکر، سالک را به سوی معارف و حقایق الهی هدایت می‌کند. این باب، که در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با عمق و دقت تبیین شده، بر سه مبدأ استوار است: اهتمام به وعد و وعید الهی، اهتمام به سعادت و دوری از شقاوت، و ظفر به ثمره تفکر. این بخش، با تمرکز بر مفهوم الظفر بثمرة الفکرة، به تبیین نقش علم، عمل صالح، و معارف فطری در سلوک می‌پردازد.

مفهوم تذکر و مبادی آن

تذکر، به معنای بیداری قلب و توجه مداوم به حقیقت الهی، مرحله‌ای است که سالک را از محدودیت‌های فکر ظاهری به سوی معارف باطنی رهنمون می‌شود. این منزلگاه، بر سه مبدأ استوار است: توجه به وعده‌ها و تهدیدهای الهی، تلاش برای سعادت و پرهیز از شقاوت، و دستیابی به ثمرات تفکر. الظفر بثمرة الفکرة، به‌عنوان سومین مبدأ، نتیجه‌مندی فکری و عملی از علم و توجه را نشان می‌دهد و سالک را به سوی عمل صالح و معارف فطری هدایت می‌کند.

دو نوع ظفر بثمرة الفکرة

الظفر بثمرة الفکرة، به دو نوع تقسیم می‌شود: نخست، علمی که از فکر صائب ناشی شده و به عمل صالح منجر می‌شود؛ و دوم، علمی که از ذکر و دل سرچشمه می‌گیرد و به معارف و حقایق فطری منتهی می‌گردد. این دو نوع، تفاوت میان سلوک در ظرف ذهن و سلوک در ظرف دل را نشان می‌دهند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که نوع اول، در سطح اعمال ظاهری جریان دارد، در حالی که نوع دوم، به معارف باطنی و فطری راه می‌یابد.

علم ناشی از فکر صائب

نوع اول ظفر، علمی است که از فکر صائب و سالم ناشی می‌شود و به عمل صالح منتهی می‌گردد. فکر صائب، تأملی عقلانی و منطبق با حقیقت است که از خطا مصون مانده و به کنش‌های الهی و اخلاقی منجر می‌شود. این علم، چونان بذری است که در زمین فکر کاشته شده و میوه عمل صالح را به بار می‌آورد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این فرآیند را به رانندگی تشبیه می‌کنند که بدون علم به فنون آن، حرکتی کور و بی‌ثمر است.

علم ناشی از ذکر و دل

نوع دوم ظفر، علمی است که از ذکر و توجه باطنی سرچشمه می‌گیرد و به معارف و حقایق فطری منجر می‌شود. این علم، در ظرف دل و فطرت جریان می‌یابد و سالک را به سوی حقایقی هدایت می‌کند که فراتر از فکر ظاهری است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این نوع را به چشمه‌ای جوشان تشبیه می‌کنند که با کندن زمین فطرت، تا ابد جریان می‌یابد.

يُرْزَقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ (سوره آل‌عمران، آیه ۳۷): «به هر کس که بخواهد، بی‌حساب روزی می‌دهد» (). این آیه از قرآن کریم، بر بی‌کران بودن معارف الهی و نقش لطف الهی در دسترسی به آنها تأکید دارد.

تمایز علم و معلومات

علم، برخلاف معلومات، پویا و زاینده است. معلومات، چونان کتاب‌هایی خاک‌گرفته در قفسه، محدود و ایستا هستند، اما علم، از فکر صائب سرچشمه می‌گیرد و به دریایی بی‌کران از معرفت منتهی می‌شود. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این تمایز را به تفاوت میان بذری زنده و خاکی خشک تشبیه می‌کنند که اولی رشد می‌کند و دومی در جا می‌ماند.

نقش معرفت در سلوک

معرفت، چونان قطب‌نمایی است که مسیر سلوک را روشن می‌سازد. بدون معرفت، اعمال عبادی، مانند نماز و ذکر، ممکن است به گمراهی، تکبر، یا ریاکاری منجر شوند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که معرفت، تکالیف دینی را مشخص می‌کند و سالک را از تکیه بیش از حد بر اعمال ظاهری بازمی‌دارد. این معرفت، مانند کلیدی است که قفل قلب را می‌گشاید و سالک را به سوی یقین هدایت می‌کند.

اولویت واجبات بر مستحبات

در سلوک، واجبات، مانند کمک به مظلوم یا رفع ظلم، بر مستحبات، مانند نماز اول وقت، مقدم‌اند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با اشاره به نسبیت مفهوم «اول وقت»، تأکید می‌کنند که معرفت، تعیین‌کننده اولویت‌ها در شرایط مختلف است. این اصل، سالک را از وسواس و انحراف در اعمال عبادی مصون می‌دارد.

نشانه‌های تحقق تذکر

تحقق تذکر، با توانایی سالک در دیدن ازل، ابد، و حقایق الهی آشکار می‌شود. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این فرآیند را به آزمونی در خلوت تشبیه می‌کنند که سالک در آن، عمق قلب خویش را می‌سنجد و از محدودیت‌های فکر ظاهری به سوی معارف باطنی گام برمی‌دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

باب تذکر، به‌عنوان منزلگاهی متعالی، سالک را از فکر ظاهری به سوی معارف باطنی هدایت می‌کند. این باب، با تأکید بر ظفر به ثمره تفکر، نقش علم، عمل صالح، و معارف فطری را در سلوک تبیین می‌کند. علم صائب، به عمل صالح منتهی می‌شود و ذکر، قلب را به سوی حقایق الهی باز می‌کند. معرفت و یقین، چونان پایه‌هایی استوار، سالک را از گمراهی مصون می‌دارند و او را به سوی حیات معنوی رهنمون می‌سازند.

جمع‌بندی پایانی

این اثر، با بازنویسی درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، دو باب تفکر و تذکر از منازل السائرین را به‌گونه‌ای علمی و فاخر تبیین کرده است. باب تفکر، با تأکید بر حرکت موزون و ارکان سه‌گانه استصحاب علم، تصحیح مرسومات، و دفع غیریت، سالک را به سوی اعمال و احوال صالح هدایت می‌کند. باب تذکر، با تمرکز بر ظفر به ثمره تفکر، معارف و حقایق فطری را در دسترس سالک قرار می‌دهد. این دو باب، چونان دو بال، سالک را در مسیر سلوک عرفانی به سوی حق تعالی پرواز می‌دهند. علم، معرفت، و ذکر، در این مسیر، چونان مشعل‌هایی فروزان، راه را روشن می‌سازند و سالک را از تاریکی جهل و گمراهی می‌رهانند.