متن درس

مفهوم و کارکرد ریاضت

تحلیل و تبیین باب ریاضت کتاب منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۰ -باب ریاضت- بخش اول)

دیباچه: ریاضت، دروازه‌ای به سوی صدق و معرفت

باب ریاضت در کتاب شریف منازل السائرین، تألیف خواجه عبدالله انصاری، یکی از مراحل بنیادین سلوک عرفانی است که نفس سالک را برای پذیرش حقیقت و صدق آماده می‌سازد. این باب، در سلسله مراتب بدایات، جایگاهی کلیدی دارد و زمینه‌ساز ورود به مراتب والاتر نظیر سماع و حزن است. ریاضت، به‌سان نرمش‌های پیشین در ورزش، جسم و جان را برای تحمل فشارهای معنوی سلوک مهیا می‌کند.

بخش نخست: مراتب سلوک و جایگاه بدایات

تقسیم‌بندی منازل السائرین

کتاب منازل السائرین به ده مرتبه یا قسم تقسیم شده است که اولین آن، بدایات یا مقدمات سلوک است. بدایات، به‌سان نرمش‌های اولیه در ورزش، نفس را برای ورود به مراحل دشوار سلوک آماده می‌سازد. این مراتب شامل یقظه (بیداری از غفلت)، توبه (بازگشت به سوی خدا)، محاسبه (ارزیابی اعمال)، انابه (کرنش به سوی حق)، تفکر (حرکت فکری به سوی حقیقت)، ذکر (حفظ اندیشه‌های متعالی)، اعتصام (تمسک به حق)، فرار (گریز از غیر خدا)، ریاضت (تمرین و آماده‌سازی نفس)، و ترنم سماع (نشاط معنوی) است.

این مراحل، به‌صورت سلسله‌مراتبی، سالک را به سوی معرفت و صدق هدایت می‌کنند. بدایات، مانند آماده‌سازی بدن در ورزش، نفس را برای پذیرش حقیقت و تحمل بارهای معنوی مراتب بعدی آماده می‌سازد.

مفهوم بدایات در سلوک عرفانی

بدایات، به معنای مقدمات سلوک، شامل تمرین‌هایی است که نفس را از خواب غفلت بیدار کرده و برای پذیرش حقیقت آماده می‌سازد. این مراحل، مانند نرمش‌های اولیه در ورزش، جسم و جان را برای فعالیت‌های سنگین معنوی آماده می‌کنند. بدون این مقدمات، سالک توان تحمل فشارهای مراتب بعدی مانند حزن و خوف را نخواهد داشت.

بدایات، نفس را از موانع نفسانی و خلقی آزاد کرده و به سوی معرفت هدایت می‌کند. این مراحل، چونان پلی است که سالک را از تاریکی غفلت به سوی روشنایی حقیقت می‌رساند.

بخش دوم: مراتب بدایات و جایگاه ریاضت

مراتب بدایات

مراتب بدایات شامل یقظه، توبه، محاسبه، انابه، تفکر، ذکر، اعتصام، فرار، ریاضت، و ترنم سماع است. هر یک از این مراحل، نقشی خاص در آماده‌سازی سالک دارد:

• یقظه: بیداری از خواب غفلت، نقطه آغاز سلوک.
• توبه: بازگشت به سوی خدا با ندامت و پشیمانی.
• محاسبه: ارزیابی اعمال برای شناخت کاستی‌ها.
• انابه: کرنش و بازگشت قلبی به سوی حق.
• تفکر: حرکت فکری از مبادی به مرادی.
• ذکر: حفظ دستاوردهای فکری و تثبیت معرفت.
• اعتصام: تمسک به حق و توکل بر او.
• فرار: گریز از غیر خدا و شرك.
• ریاضت: تمرین و آماده‌سازی نفس برای پذیرش صدق.
• ترنم سماع: بازگرداندن نشاط معنوی به سالک.

ریاضت و سماع، مراحل نهایی بدایات هستند که نفس را برای مراتب بعدی آماده می‌کنند.

نقش تفکر و ذکر در آماده‌سازی برای ریاضت

تفکر، حرکت فکری از مبادی (آغاز) به مرادی (هدف) است، و ذکر، حفظ و تثبیت این دستاوردها. این دو مرحله، پیش‌نیاز اعتصام و فرار هستند که سالک را به ریاضت هدایت می‌کنند. تفکر، چونان سفری ذهنی به سوی حقیقت است، و ذکر، مانند نگهبانی است که از گم شدن این دستاوردها جلوگیری می‌کند.

اعتصام و فرار، پیش‌نیازهای ریاضت

اعتصام، تمسک به حق و توکل بر اوست، و فرار، گریز از غیر خدا و دعوی‌های نفسانی. این مراحل، سالک را از وابستگی‌های خلقی آزاد کرده و به سوی ریاضت هدایت می‌کنند. اعتصام، چونان پناه بردن به قلعه‌ای استوار است، و فرار، مانند گریختن از دام‌های نفسانی.

بخش سوم: مفهوم و کارکرد ریاضت

ریاضت، تمرین نفس برای پذیرش صدق

ریاضت، به معنای ورزش و تمرین نفس برای آماده‌سازی آن در برابر فشارهای معنوی است. این مرحله، نفس را نرم و رام می‌کند تا در برابر مراتب بعدی مانند حزن و خوف مقاوم شود. ریاضت، چونان بدنسازی است که جسم و جان را برای تحمل بارهای سنگین معنوی آماده می‌سازد.

ریاضت، سالک را به باور به صدق و حقیقت عالم هدایت می‌کند. این باور، که عالم جدی است و همه‌چیز بر اساس حقیقت و صدق جریان دارد، به معنای معرفت و یقین است. سالک در این مرحله، به این درک می‌رسد که «همه‌چیز راست است»، و این باور، او را از شک و تردید رها می‌سازد.

ارتباط ریاضت با سماع

پس از فشارهای ریاضت، سالک به دلیل خستگی نیاز به سماع دارد که انرژی معنوی را به او بازمی‌گرداند. سماع، مانند کمپوت یا آناناسی است که نشاط ازدست‌رفته را جبران می‌کند. این مرحله، توازنی میان فشار و نشاط در سلوک برقرار می‌سازد.

استناد به قرآن کریم

وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ

ترجمه: «و کسانی که آنچه را که باید بیاورند، می‌آورند، در حالی که دل‌هاشان ترسان است» (مؤمنون: ۶۰، ).

این آیه، به حالتی اشاره دارد که سالک با وجود انجام طاعات، از عدم قبولی اعمال خود هراس دارد. این خوف، نشانه معرفت و صدق است، زیرا سالک نگران مطابقت عمل با نفس‌الامر است.

بخش چهارم: ابعاد جسمانی و معنوی ریاضت

اهمیت ریاضت جسمانی

ریاضت جسمانی، بدن را برای تحمل فشارهای معنوی آماده می‌کند. بدن بدون ریاضت، مانند آب راکد، فاسد می‌شود. ریاضت، بدن را نرم و آماده نگه می‌دارد و عمر را طولانی می‌کند. این امر، نه‌تنها برای جسم، بلکه برای فکر و روح نیز ضروری است.

بدن بدون تحرک، چونان آبی است که در حوض مانده و می‌گندد. ریاضت، مانند جریان آبی است که حوض را تازه نگه می‌دارد.

ریاضت و رسیدن به صدق

ریاضت، سالک را به پذیرش حقیقت عالم، حق، خلق، عمل، جزا، و مکافات هدایت می‌کند. این مرحله، سالک را از شک و تردید به یقین می‌رساند تا عالم را به‌عنوان واقعیتی جدی بپذیرد.

اعتیاد الصدق، هدف نهایی ریاضت

شارح، ریاضت را به اعتیاد الصدق تفسیر می‌کند، یعنی آماده شدن برای پذیرش حقیقت با اشتیاق درونی. این اعتیاد، مانند رغبت به مواد مخدر، با میل و عشق دنبال می‌شود، اما به سوی حقیقت و معرفت هدایت می‌کند.

بخش پنجم: نقش ذکر در ریاضت

ذکر، ابزاری برای تثبیت صدق

ذکر در ریاضت، تکرار عباراتی مانند «همه‌چیز راست است» است که صدق را در نفس تثبیت می‌کند. این ذکر، می‌تواند به زبان فارسی یا عربی باشد و باید با حال سالک متناسب باشد.

ذکر، مانند کلیدی است که قفل‌های غفلت و تکبر را می‌گشاید و سالک را به سوی حقیقت هدایت می‌کند.

اهمیت انتخاب ذکر مناسب

انتخاب ذکر، باید با هدایت مرشد و متناسب با مقام سالک باشد. ذکر نامناسب، مانند دارویی بدون تجویز پزشک، ممکن است زیان‌آور باشد. برای مثال، ذکری مانند «خاک تو سرت» برای شکستن تکبر یک سالک مناسب بود و او را به معرفت و یقظه رساند.

بخش ششم: خوف و قبولی اعمال

خوف از عدم قبولی اعمال

خوف سالک از عدم قبولی اعمال، ناشی از شک در مطابقت عمل با نفس‌الامر است. این خوف، نشانه معرفت است، زیرا سالک نگران است که عملش با خواست الهی مطابقت نداشته باشد.

فَالْخَوْفُ إِنَّمَا يَكُونُ لِلشَّكِّ فِي مُطَابَقَةِ الْعَمَلِ لِلْأَمْرِ

اولیاء خدا، به دلیل یقین، از این خوف آزاد هستند. به قول امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «لا خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَلا طَمَعاً لِجَنَّتِكَ»، اولیاء با شجاعت در برابر خدا و خلق سخن می‌گویند.

تفاوت صحت و قبولی عمل

صحت عمل، به درستی ظاهری آن مربوط است و در حوزه فقه قرار دارد. اما قبولی، به اخلاص و مطابقت با نفس‌الامر بستگی دارد. سالک در ریاضت، به دنبال قبولی عمل است، نه صرفاً صحت آن.

نمازی که برای کسب آبرو خوانده شود، ممکن است صحیح باشد، اما مقبول نیست. قبولی، به مطابقت با خواست الهی وابسته است.

بخش هفتم: نقد فرهنگ مداحی و واژگان نامناسب

نقد واژگان نامناسب در مداحی

استفاده از واژگانی مانند «سگ» و «شغال» در مداحی، خلاف شئون اسلامی است و به تحقیر و انحراف در فرهنگ دینی منجر می‌شود. مداحی باید قانون‌مند و با ضوابط مشخص انجام شود.

مداحی، چونان آیینه‌ای است که باید حقیقت و عزت دینی را بازتاباند، نه آنکه با واژگان ناشایست، به تحقیر بیانجامد.

نقد واژگان استکباری

واژگانی مانند «نوکر» و «چاکر»، به دلیل ریشه‌های شاهانه و استکباری، با مفهوم عبودیت سازگار نیستند. عبودیت، سیر در مسیر ولایت و قرب به خداست، نه تحقیر و نوکری.

عبودیت، چونان سفری است به سوی قرب الهی، نه فروکاستن انسان به جایگاه نوکری.

بخش هشتم: یقین و رفع شک

نقش یقین در رفع شک

یقین، مطابقت با نفس‌الامر است و شک را از بین می‌برد. ریاضت، سالک را به یقین و حسن ظن به خدا هدایت می‌کند تا همه‌چیز را از منظر الهی ببیند: «به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست».

یقین، چونان نوری است که تاریکی شک را از دل سالک می‌زداید و او را به سوی حقیقت هدایت می‌کند.

جمع‌بندی

باب ریاضت در منازل السائرین، مرحله‌ای بنیادین در بدایات سلوک است که نفس را برای پذیرش صدق و حقیقت آماده می‌سازد. این باب، پس از مراتب یقظه، توبه، محاسبه، انابه، تفکر، ذکر، اعتصام، و فرار قرار دارد و سالک را برای تحمل فشارهای معنوی مراتب بعدی مانند حزن و خوف مهیا می‌کند. ریاضت، با تمرین و ممارست، نفس را به سوی اعتیاد الصدق هدایت می‌کند و سالک را به باور به حقیقت عالم می‌رساند. آیه شریفه قرآن کریم:

وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ

نشانه خوف سالک از عدم قبولی اعمال است که از شک در مطابقت عمل با نفس‌الامر ناشی می‌شود. اولیاء خدا، به دلیل یقین، از این خوف آزادند. نقد فرهنگ مداحی و واژگان نامناسب، بر ضرورت قانون‌مندی و حفظ شئون اسلامی تأکید دارد.