این آیه، نشان‌دهنده جایگاه والای علم اسماء است که فراتر از معرفت‌های بشری و حتی فرشتگان قرار دارد.

نقد رویکرد خودآموز در تبیین اسماء

شارح کتاب، در تبیین اسماء قیوم و صمد، به‌گونه‌ای خودآموز و بدون بهره‌گیری از هدایت استادانه عمل کرده است. این رویکرد، چونان سفری بی‌رهنما در بیابانی ناشناخته، به ضعف در استحکام معانی انجامیده است. به تعبیر شاعر:

عاشقی را باید از پروانه عاشق یاد گیرد
هر که چیزی یاد گیرد، باید از استاد یاد گیرد

این بیت، چونان مشعلی، بر اهمیت آموزش استادمحور در علوم شهودی تأکید دارد و نشان می‌دهد که معرفت اسماء، بدون هدایت استاد، به کژراهه می‌رود.

بخش سوم: نقد رویکرد ماتن و شارح در تبیین اسماء

رویکرد ماتن: ایجاز یا محدودیت؟

ماتن، خواجه عبدالله انصاری، در طرح اسماء الهی (واحد، احد، قیوم، صمد)، به ذکر نام آنها بسنده کرده و از تبیین عمیق عرفانی پرهیز نموده است. این ایجاز، اگرچه به دلیل سبک خاص ماتن قابل توجیه است، اما نشان‌دهنده محدودیت در ارائه معرفت نظام‌مند اسماء است. این رویکرد، چونان نقشی کلی بر بوم، فاقد جزئیات و رنگ‌های لازم برای فهم کامل است.

نقد شارح: خلط صفات ذاتی و فعلی

شارح، برخلاف ماتن، به شرح تفصیلی اسماء پرداخته، اما این شرح خالی از اشکال نیست. او قیوم و صمد را به‌عنوان صفات فعلی و اضافی (مربوط به خلق) تعریف کرده، در حالی که این اسماء، ذاتی، ثبوتی و نفسی‌اند. این خلط، چونان آمیختن آب زلال با گل، حقیقت این اسماء را مکدر ساخته است. قیوم و صمد، چونان ستارگانی در آسمان ذات الهی، مستقل از خلق و بی‌نیاز از متعلق‌اند.

بخش چهارم: تبیین صفات ثبوتی و نقد تعاریف سلبی

ثبوتی بودن اسماء الهی

تمام اسماء الهی، از جمله قیوم و صمد، ثبوتی‌اند و هیچ جنبه سلبی ندارند. تعاریف سلبی، مانند «نه جسم، نه مکان»، یا انتزاعی، مانند «نه فرش، نه دیوار»، شایسته مقام رفیع اسماء الهی نیستند. صفت، چونان گلی شکوفا، باید وجودی و حقیقی باشد، نه صرف نفی چیزی. به تعبیر شاعر:

نه مرکب بود و جسم، نه مرئی، نه مکان
بی‌شریک است و معانی، تو یقین دان خالق

این بیت، گرچه برای تطبیق قافیه سروده شده، اما به‌اشتباه صفت خالق را به‌عنوان صفتی ثبوتی در کنار تعاریف سلبی قرار داده و از حقیقت اسماء دور مانده است.

نقد تعاریف انتزاعی

تعاریف انتزاعی، مانند نفی قالی، ماست یا سیب‌زمینی از انسان، صرفاً بازی‌های ذهنی‌اند و شایسته مقام الهی نیستند. صفت، آن است که وجود را نشان دهد، نه آن‌که عدم را توصیف کند. این نقد، چونان تیغی برنده، تعاریف کلامی را که اسماء را به نفی و انتزاع تقلیل می‌دهند، کنار می‌زند.

بخش پنجم: تقسیم‌بندی اسماء الهی

اسماء جمالی و جلالی

اسماء الهی، چونان دو بال پرنده‌ای الهی، به دو دسته جمالی و جلالی تقسیم می‌شوند. اسماء جمالی، مانند رحمان، رحیم، لطيف، قیوم و صمد، جلوه‌های رحمت و لطف الهی‌اند، در حالی که اسماء جلالی، مانند قابض و باطش، نمودهای قهر و عظمت‌اند. این تقسیم‌بندی، چونان آیینه‌ای، تنوع تجلیات الهی را نشان می‌دهد و خلق را به سوی فهم جامع ذات حق رهنمون می‌سازد.

بخش ششم: قیوم: صفت ذاتی یا فعلی؟

تبیین قیوم در عرفان شیعی

شارح، قیوم را به معنای مقوّم (پدیدآورنده خلق) تعریف کرده و آن را صفتی فعلی و اضافی دانسته است. اما قیوم، چونان کوهی استوار، صفتی ذاتی است که قیام بالذات حق را نشان می‌دهد. تفاوت قائم و قیوم، چونان تفاوت شاخه‌ای متکی به درخت و درختی خودایستاست. قائم، قیام به غیر دارد، مانند دیواری که به زمین متکی است، اما قیوم، قیام بالذات و مستقل از هر چیز است.

خداوند متعال خود فرموده است:

اللَّهُ نُورُ [مطلب حذف شد] : خدا نور آسمان‌ها و زمین است. – سوره نور، آیه 35)