متن درس

ظهور نور وجود و اعیان ثابته در فصوص الحکم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه چهل و ششم)

مقدمه

کتاب فصوص الحکم، اثر سترگ محیی‌الدین ابن‌عربی، چونان گوهری درخشان در عرفان نظری، به تبیین حقایق وجود، اعیان ثابته و ظهورات الهی می‌پردازد. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتار چهل و ششم استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در مفاهیم بنیادین عرفان نظری، از جمله ظهور نور وجود، اعیان ثابته، رابطه قرب و معرفت، و نقد دیدگاه‌های ناصواب در این حوزه اختصاص دارد. متن حاضر، با حفظ تمامی جزییات و محتوای اصلی، به زبانی فصیح، علمی و متناسب با فضای دانشگاهی نگاشته شده است. با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، احادیث شریف و استدلال‌های عقلی، این اثر می‌کوشد تا معارف عمیق عرفانی را چونان نوری زلال در پیشگاه مخاطبان فرهیخته آشکار سازد. ساختار منظم، عناوین تخصصی و تمثیلات ادبی، این متن را به اثری جامع و منسجم برای پژوهشگران عرفان نظری بدل کرده است. نقدهای استاد فرزانه، چونان مشعلی فروزان، غبار از چهره حقیقت می‌زداید و راه را برای فهم دقیق‌تر معارف الهی هموار می‌سازد.

بخش نخست: ظهور نور وجود و ماهیت

ظهور ماهیت‌ها و لوازمات

نور وجود، که حقیقت وجود الهی است، به میزان کمالاتش در مظاهر، ماهیت‌ها و لوازم آن‌ها را آشکار می‌سازد. این ظهور، گاه در ذهن و گاه در خارج تحقق می‌یابد و شدت و ضعف آن به قرب یا بعد از حق بستگی دارد. نور وجود، چونان چشمه‌ای زلال است که مظاهرش، به تناسب نزدیکی به سرچشمه، درخشش و قوت می‌یابند.

استقلال بحث ظهورات

بحث ظهورات، مستقل از پذیرش یا رد ماهیت و اعیان ثابته است. چه ماهیت و اعیان را متحد بدانیم یا جدا، موجودات، مظاهر ربوبی حق‌اند. این استقلال، چونان پلی است که حقیقت ظهورات را از قید مباحث ماهیت و اعیان رها می‌سازد.

اعیان ثابته و مظاهر خارجی

اعیان ثابته، به‌عنوان وجودات علمی در حضره علمیه، مظاهر خارجی اسماء و صفات الهی می‌شوند. این اعیان، چونان آیینه‌هایی‌اند که نور صفات الهی را در عالم خارج منعکس می‌کنند، بی‌آنکه خود در خارج تحقق یابند.

رابطه قرب و معرفت

قرب ربوبی انسان به حق، معرفت او به هستی، عوالم وجودی و اسماء و صفات الهی را فزونی می‌بخشد، و دوری از حق، او را از این معرفت محروم می‌سازد. این رابطه، چونان نوری است که با نزدیکی به سرچشمه، روشنی‌اش افزون می‌شود.

شناخت اشیاء به اسباب

شناخت موجودات، وابسته به شناخت اسباب آن‌هاست و سبب همه موجودات، حق است. از این‌رو، معرفت به عالم، به معرفت حق وابسته است. ابن‌سینا فرموده است: «لَا يُعْرَفُ الْأَشْيَاءُ إِلَّا بِأَسْبَابِهَا» (اشیاء جز به اسبابشان شناخته نمی‌شوند). این اصل، چونان کلیدی است که درهای معرفت به عالم را می‌گشاید.

جهل و ایمان

بی‌ایمانی، جهل است و خدانشناسی، نادانی. خداشناسی، معرفت است و بی‌معرفتی، خدانشناسی. این حقیقت، چونان آیینه‌ای است که قلب مؤمن را از ظلمت جهل پاک می‌سازد.

نقد عناوین علمی

عناوینی چون دانشمند، مجتهد یا فیلسوف، بدون معرفت الهی، به جهل می‌انجامد. علم و اجتهاد، ظرفی برای ظهور معرفت‌اند، اما لزوماً معرفت را تضمین نمی‌کنند. علم، چونان پلی است که به سوی معرفت رهنمون می‌شود، اما مقصد نهایی نیست.

علم و معرفت

دانستن اصطلاحات و قواعد علمی، غیر از معرفت الهی است. علم، ابزار آماده‌سازی برای معرفت است، اما هر عالمی لزوماً عارف نیست. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان دانش ظاهری و معرفت باطنی را روشن می‌سازد.

نقد چینش ناصواب بحث

بحث ظهورات، گرچه ذیل ماهیت آورده شده، ارتباط مستقیمی با آن ندارد و مستقل است. این چینش ناصواب، چونان گوهری است که در جایگاهی نامناسب قرار گرفته و شایسته است به‌صورت مستقل بررسی شود.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، به تبیین ظهور نور وجود و رابطه آن با ماهیت‌ها و مظاهر پرداخت. نور وجود، حقیقت الهی است که به تناسب قرب، مظاهرش در ذهن یا خارج ظاهر می‌شوند. اعیان ثابته، وجودات علمی و مظاهر اسماء و صفات‌اند و معرفت به عالم، به شناخت حق وابسته است. نقد عناوین علمی و چینش ناصواب، بر ضرورت تبیین دقیق و مستقل این مباحث تأکید دارد.

بخش دوم: اعیان ثابته و وصف عدم

نقد وصف عدم برای اعیان

اعیان ثابته، وجودات علمی‌اند و وصف عدم خارجی، عرضی و انتزاعی است، نه ذاتی. این وصف، چونان سایه‌ای است که بر حقیقت وجود علمی اعیان افتاده، اما ذات آن‌ها را تغییر نمی‌دهد.

وجود علمی اعیان

اعیان ثابته، بالذات وجودات علمی و مظاهر اسماء و صفات الهی‌اند و ظهور خارجی ندارند. این حقیقت، چونان نوری است که در حضره علمیه می‌درخشد، بی‌آنکه در عالم خارج تجلی یابد.

نقد وصف ذاتی عدم

اطلاق عدم ذاتی بر اعیان ثابته، بی‌اساس است، زیرا آن‌ها ظهورات الهی و علم حق‌اند. این نقد، چونان تیغی است که توهم عدم ذاتی را از حقیقت اعیان جدا می‌سازد.

انتزاع وصف عدم

وصف عدم خارجی، مانند این است که گفته شود زید، عمرو نیست؛ این وصف، انتزاعی و عرضی است. اعیان ثابته، چونان زید، بالذات وجود علمی دارند و اوصاف عدمی، تنها در ذهن انتزاع می‌شوند.

وجود ذاتی زید

زید، بالذات زید است و اوصاف عدمی، مانند عدم عمرو، انتزاعی‌اند. اعیان ثابته نیز بالذات وجود علمی دارند و وصف عدم خارجی، چونان لباسی است که بر قامت حقیقت آن‌ها دوخته شده، اما ذاتشان را تغییر نمی‌دهد.

نقد کثرت علمی اعیان

اعیان ثابته، کثرت علمی ندارند، زیرا به وجود حق قائم‌اند. کثرت، وصف عالم ناسوت است، نه حضره علمیه. قرآن کریم در آیه ۳ سوره سبأ می‌فرماید: لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ (هیچ ذره‌ای از او غایب نیست). این آیه، چونان نوری است که وحدت علم الهی را آشکار می‌سازد.

اعیان، ظرف صفات

اعیان ثابته، ظرف مظاهر صفات‌اند، نه ذات، زیرا ذات مقدم بر صفات است. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان ذات و صفات را روشن می‌سازد.

نقد تعدد صفات حق

حق، تعدد ندارد؛ تعدد، وصف خلقی و ظهوری است، نه ذاتی. این اصل، چونان آیینه‌ای است که وحدت ذات الهی را از کثرت ظهوری متمایز می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، به بررسی اعیان ثابته و نقد وصف عدم برای آن‌ها اختصاص داشت. اعیان، وجودات علمی و مظاهر اسماء و صفات‌اند و وصف عدم خارجی، عرضی و انتزاعی است. نقد کثرت علمی و تعدد صفات، بر وحدت ذات و علم الهی تأکید دارد.

بخش سوم: حدیث کمیل و حقیقت

حدیث کمیل

کمیل بن زیاد از امیرالمؤمنین (ع) درباره حقیقت پرسید و حضرت فرمودند: «مالک والحقیقة» (تو را چه به حقیقت؟). این حدیث، چونان دری است که عظمت حقیقت و محدودیت ظرف انسانی را آشکار می‌سازد.

دعای کمیل

دعای کمیل، گنجینه‌ای از حقایق الهی است که در سایر دعاها کمتر یافت می‌شود. این دعا، چونان چشمه‌ای زلال، معارف الهی را در خود جای داده است.

نقد سؤال کمیل

امیرالمؤمنین (ع)، سؤال کمیل را نکوهش کردند، زیرا حقیقت، فراتر از سؤال است و به تناسب استعداد بنده عطا می‌شود. این نکوهش، چونان هشداری است که حقیقت، در ظرف آمادگی ظهور می‌یابد.

صاحب سر بودن کمیل

کمیل، صاحب سر حضرت بود، اما حقیقت، سنگین‌تر از ظرف اوست. این حقیقت، چونان باری است که تنها با استعداد کامل حمل می‌شود.

محو الموهوم و صحو المعلوم

حقیقت، محو موهوم (لحاظ خلقی) و صحو معلوم (لحاظ الهی) است. ترتیب صحیح، محو مقدم بر صحوست، زیرا ابتدا باید ظلمت خلق محو شود تا نور حق آشکار گردد.

نقد نقل حدیث

در برخی نقل‌ها، صحو مقدم بر محو آمده که نادرست است. این نقد، چونان آیینه‌ای است که دقت در نقل معارف را ضروری می‌سازد.

مراحل حقیقت

حقیقت، هتک ستر، غلبه سر، جذب احدیه و نور ازل است که بر هیاکل توحید ظاهر می‌شود. این مراحل، چونان پله‌هایی‌اند که سالک را به سوی حقیقت رهنمون می‌کنند.

نقد خواندن حدیث

خواندن حدیث کمیل بدون ظرف مناسب، بی‌حرمتی است، زیرا حقایق آن فراتر از الفاظ است. این حدیث، چونان گوهری است که تنها در ظرف شایسته می‌درخشد.

نقد یونانی خواندن عرفان

نسبت دادن عرفان و حکمت به یونان، ظلمی عظیم است. کلمات اولیاء، چونان قله‌های رفیع، فراتر از آرای ارسطو و افلاطون است.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، به بررسی حدیث کمیل و مفهوم حقیقت پرداخت. این حدیث، عظمت حقیقت و محدودیت ظرف انسانی را آشکار می‌سازد. دعای کمیل، گنجینه معارف الهی است و نقد سؤال کمیل، بر ضرورت آمادگی برای دریافت حقیقت تأکید دارد. مراحل حقیقت و نقد نقل‌های نادرست، راه را برای فهم دقیق‌تر معارف عرفانی هموار می‌سازد.

بخش چهارم: نقد چینش و دنیا

نقد چینش غیرعلمی

چینش مطالب، غیرعلمی و نامناسب است و بحثی به این عظمت، ذیل ماهیت آورده شده است. این نقد، چونان هشداری است که ساختار علمی را برای تبیین معارف ضروری می‌سازد.

دنیا به‌مثابه پل

دنیا، پلی است به سوی آخرت، اما انسان‌ها چنان در آن غرق‌اند که گذر از آن دشوار شده است. این تمثیل، چونان آیینه‌ای است که غفلت انسان از حقیقت را نمایان می‌سازد.

نقد انعکاس

ظهورات الهی، انعکاس از مبادی عالیه نیستند، بلکه انطباق‌اند، زیرا حق، چیزی را وارونه عطا نمی‌کند. این نقد، چونان نوری است که توهم انعکاس را از حقیقت ظهورات می‌زداید.

شفافیت در بهشت

در بهشت، موانع ظهور وجود ندارند؛ حور بهشتی با هفتاد حله، شفاف است، زیرا انطباق است، نه انعکاس. این توصیف، چونان دریچه‌ای است که تجرد عالم لقاء را آشکار می‌سازد.

نقد شبهه شیشه‌ای بودن

شفافیت حور، فراتر از شیشه است، زیرا در عالم لقاء، هیچ مانعی وجود ندارد. این نقد، چونان تیغی است که شبهات را از حقیقت جدا می‌کند.

انطباق، نه انعکاس

ظهورات، منطبق بر مبادی عالیه‌اند، نه منعکس، زیرا عالم حقیقت، فاقد پشت و روست. این اصل، چونان آیینه‌ای است که حقیقت ظهورات را بی‌هیچ تحریفی نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، به نقد چینش غیرعلمی و تبیین جایگاه دنیا به‌عنوان پل به سوی آخرت اختصاص داشت. نقد انعکاس و تأکید بر انطباق، حقیقت ظهورات را روشن ساخت. شفافیت عالم لقاء و رد شبهه شیشه‌ای بودن، بر تجرد و زلالی این عالم گواهی می‌دهد.

بخش پنجم: تطبیق و تحلیل متن فصوص

وجود، حصول و کون

وجود، همان حصول و کون است و این تعابیر، شرح اسمی‌اند. این تبیین، چونان کلیدی است که حقیقت وجود را از قید الفاظ می‌رهاند.

نور وجود

نور وجود، حقیقت وجود الهی است که مظاهرش به تناسب قرب به حق ظاهر می‌شوند. این نور، چونان چشمه‌ای است که مظاهر را سیراب می‌کند.

نقد اطلاق ماهیت

در متن، به‌جای ماهیت، باید مظاهر گفته شود، زیرا بحث بر مظاهر است، نه ماهیت. این نقد، چونان مشعلی است که مسیر درست تبیین را روشن می‌سازد.

قرب و ضعف ظهور

قوت و ضعف ظهور، به قرب و بعد از حق بستگی دارد. قرآن کریم در آیه ۱۳ سوره الحجرات می‌فرماید: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ (گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست). این آیه، چونان نوری است که رابطه قرب و کرامت را آشکار می‌سازد.

وسائط و استعداد

قوت و ضعف ظهور، به کثرت یا قلت وسائط و صفا یا کدرت استعداد وابسته است. این اصل، چونان ترازویی است که میزان صفا و قرب را می‌سنجد.

خودشناسی و صفا

انسان با محاسبه نفس، از طریق خواب‌ها، اعمال و افکار، میزان صفا و قرب خود را می‌سنجد. این محاسبه، چونان آیینه‌ای است که حقیقت درون را نمایان می‌سازد.

نقد دعای طولانی

امیرالمؤمنین (ع)، دعای طولانی را نکوهش کردند و خلاصه دعا را در چهار جمله بیان فرمودند: «الحمدلله على کل نعمة و أسأل الله من کل خیر و أعوذ بالله من کل شر و أستغفر الله من کل ذنب» (سپاس خدا را بر هر نعمت، از خدا هر خیر می‌طلبم، به خدا از هر شر پناه می‌برم، و از خدا برای هر گناه آمرزش می‌جویم). این خلاصه، چونان گوهری است که تمامی معارف دعا را در خود جای داده است.

تکلیف حیوانات

حدیث «ما یَصیدُ صَیدٌ إلا بتَرْکِ ذکرِه» (هیچ صیدی شکار نمی‌شود مگر آنکه ذکرش را ترک کرده باشد) بر تکلیف غیرانسانی حیوانات دلالت دارد. این حدیث، چونان دریچه‌ای است که تکلیف موجودات غیرانسانی را آشکار می‌سازد.

نقد غرق شدن در مبادی

پر کردن جیب از مبادی (علم) بدون غایت (صفا)، انسان را در یوم التغابن مغبون می‌کند. این نقد، چونان هشداری است که علم بدون صفا، راه به مقصد نمی‌برد.

حدیث دوست

معرفت حق، تنها دانش ماندگار است و سایر علوم، بی‌لطف‌اند. این حدیث، چونان نوری است که ارزش معرفت الهی را در برابر علوم دیگر نمایان می‌سازد.

محاسبه نفس

یک ساعت محاسبه نفس، انسان را به خودشناسی می‌رساند و میزان قرب و بعد را مشخص می‌کند. این محاسبه، چونان ترازویی است که وزن حقیقت درون را می‌سنجد.

کمال اولیاء

اولیاء خدا، به تمامی کمالات دست می‌یابند، اما دیگران، به مراتب پایین‌تر نائل می‌شوند. این تمایز، چونان قله‌ای است که اولیاء بر آن ایستاده‌اند.

نقد انعکاس در شیخ اشراق

حتی شیخ اشراق، ظهورات را انعکاس می‌داند، اما این دیدگاه ناسوتی است و انطباق صحیح است. این نقد، چونان آیینه‌ای است که حقیقت ظهورات را از توهم انعکاس جدا می‌سازد.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، به تطبیق و تحلیل متن فصوص اختصاص داشت. وجود، حصول و کون، شرح اسمی‌اند و نور وجود، حقیقت الهی است که مظاهرش به تناسب قرب ظاهر می‌شوند. نقد اطلاق ماهیت، انعکاس و تأکید بر انطباق، از نکات برجسته این بخش است. محاسبه نفس و دعای کامل، راه خودشناسی و قرب به حق را هموار می‌سازد.

بخش ششم: عرفان و عجز

صعوبت علم به حقایق

علم به حقایق اشیاء، صعب است مگر برای کسی که قلبش به نور حق روشن شده و حجاب برداشته شود. این صعوبت، چونان کوهی است که تنها با نور حق فتح می‌شود.

ادراک به حق

با رفع حجاب و نور حق، انسان صور علمیه را آن‌گونه که هست ادراک می‌کند. این ادراک، چونان دریچه‌ای است که حقیقت را بی‌هیچ پرده‌ای نمایان می‌سازد.

عجز حتی در اولیاء

حتی اولیاء، به دلیل انیت، از وصول کامل به حق محجوب‌اند. این عجز، چونان سایه‌ای است که بر ظرف خلقی اولیاء افتاده است.

عرفان حق و ولی

عرفان حق بالحق، غیر از عرفان ولی بالحق است؛ ولی، عارف است، اما عاجز. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان حق و خلق را روشن می‌سازد.

انیت و حجاب

انیت، به‌قدر خود، حجاب معرفت است، حتی برای اولیاء. این حجاب، چونان پرده‌ای است که نور معرفت را کم‌رنگ می‌سازد.

اقل الاقلین

امام سجاد (ع) با «أنا أقل الأقلین» (من کمترینم)، به حجاب انیت اشاره دارند، نه شکسته‌نفسی. این بیان، چونان نوری است که حقیقت انیت را آشکار می‌سازد.

غایت عرفان

غایت عرفان اولیاء، اقرار به عجز و تقصیر و بازگشت همه به حق است. این غایت، چونان مقصدی است که سالک را به سوی وحدت رهنمون می‌سازد.

حکمت و خیر کثیر

فهم این مطالب، حکمت است و هرکس حکمت یابد، خیر کثیری عطا شده است. این حکمت، چونان گوهری است که قلب عارف را روشن می‌سازد.

جمع‌بندی بخش ششم

بخش ششم، به بررسی عرفان و عجز در برابر حقایق الهی اختصاص داشت. علم به حقایق، صعب است مگر با نور حق. حتی اولیاء، به دلیل انیت، از وصول کامل محجوب‌اند. غایت عرفان، اقرار به عجز و بازگشت به حق است که حکمت و خیر کثیر را به ارمغان می‌آورد.

بخش هفتم: تتمیم و نقد اعیان

نقد تعینات عدمیه

اعیان ثابته، تعینات علمی دارند، نه عدمی، زیرا ظهورات علمی حق‌اند. این نقد، چونان تیغی است که توهم عدمیت را از حقیقت اعیان جدا می‌سازد.

نقد بازگشت به عدم

اعیان، به وجود مطلق (حق) قائم‌اند و بازگشت به عدم، بی‌معناست. این اصل، چونان نوری است که حقیقت وجودی اعیان را آشکار می‌سازد.

تقدم وصف علمی

وصف علمی اعیان، مقدم بر وصف عدمی (عدم خارجی) است، زیرا عدم خارجی، متأخر و انتزاعی است. این تقدم، چونان خطی است که اولویت حقیقت را نشان می‌دهد.

نقد عرفا

عرفایی که اعیان را عدم می‌خوانند، به عدم خارجی اشاره دارند، نه ذاتی. این نقد، چونان آیینه‌ای است که حقیقت را از خلط مفهومی جدا می‌سازد.

حدیث کمیل و عدم

در حدیث کمیل، «محو الموهوم» به لحاظ خلقی و «صحو المعلوم» به وجه الهی اشاره دارد، نه عدم اعیان. این تبیین، چونان دریچه‌ای است که مراد حضرت را روشن می‌سازد.

نقد استناد به حدیث

استناد به حدیث کمیل برای اثبات عدم اعیان، نادرست است، زیرا مراد حضرت، حقیقت است، نه اعیان. این نقد، چونان مشعلی است که مسیر صحیح استدلال را روشن می‌کند.

لباس وجود خارجی

اعیان ثابته، لباس وجود خارجی نمی‌پوشند؛ مظاهرشان در خارج ظاهر می‌شوند. این اصل، چونان آیینه‌ای است که تمایز میان اعیان و مظاهر را نشان می‌دهد.

نقد عبارت فکانها

عبارت «فکانها ثابته فی عدمها الخارجی» نادرست است، زیرا اعیان، در علم حق ثابت‌اند، نه در عدم خارجی. این نقد، چونان تیغی است که خلط مفهومی را برطرف می‌سازد.

نقد انتزاعات

اوصاف عدمی، مانند عدم عمرو برای زید، انتزاعی‌اند و حقیقتی ندارند. این اصل، چونان نوری است که حقیقت اعیان را از اوصاف انتزاعی جدا می‌سازد.

عظمت امیرالمؤمنین (ع)

محیی‌الدین، امیرالمؤمنین (ع) را سر انبیاء و اوصیا می‌داند و عرفان، جز به قامت ایشان برازنده نیست. این عظمت، چونان قله‌ای است که جز علی (ع) بر آن نمی‌ایستد.

نقد سؤال کمیل

سؤال کمیل، نشانه عدم آمادگی کامل اوست؛ حق، فیض خود را به تناسب استعداد عطا می‌کند. این نقد، چونان هشداری است که دریافت حقیقت، به آمادگی ظرف وابسته است.

فیض حق

فیض حق، به تناسب استعداد بنده جاری می‌شود، نه به سؤال او. این اصل، چونان چشمه‌ای است که به اندازه ظرف بنده می‌جوشد.

نقد فلسفه یونانی

حکمت اولیاء، چنان والاست که فلسفه یونان در برابر آن، دهکده‌ای بیش نیست. این نقد، چونان آیینه‌ای است که عظمت معارف الهی را در برابر آرای بشری نمایان می‌سازد.

جمع‌بندی بخش هفتم

بخش هفتم، به تتمیم و نقد اعیان ثابته اختصاص داشت. اعیان، تعینات علمی دارند و وصف عدمی آن‌ها، عرضی و انتزاعی است. نقد عبارت «فکانها» و استناد نادرست به حدیث کمیل، بر ضرورت دقت در تبیین معارف تأکید دارد. عظمت امیرالمؤمنین (ع) و فیض حق به تناسب استعداد، از نکات برجسته این بخش است.

نتیجه‌گیری

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار چهل و ششم استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین ظهور نور وجود، اعیان ثابته و رابطه قرب و معرفت در چارچوب عرفان نظری پرداخت. نور وجود، حقیقت الهی است که مظاهرش به تناسب قرب ظاهر می‌شوند. اعیان ثابته، وجودات علمی و مظاهر اسماء و صفات‌اند و وصف عدمی آن‌ها، عرضی است. معرفت به حق، شرط شناخت عالم است و قرب، معرفت را تقویت می‌کند. نقدهای ارائه‌شده، از جمله رد انعکاس، تأکید بر انطباق و نقد چینش غیرعلمی، راه را برای فهم دقیق‌تر معارف عرفانی هموار می‌سازد. این اثر، با تبیینی جامع و علمی، گامی در جهت غنای پژوهش‌های عرفانی برمی‌دارد.

والحمدلله رب العالمین