متن درس

تأملات در فصوص الحکم: ازلیت، قدم و ظهور وجود

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۲۰۲)

دیباچه

در قلمرو حکمت و عرفان اسلامی، فصوص الحکم ابن‌عربی چونان نگینی درخشان، دریچه‌ای به سوی فهم حقیقت ازلیت، قدم و رابطه وجود و ظهور می‌گشاید. این اثر، که تأملاتی عمیق در باب ذات الهی، صفات آن و نسبت مخلوقات با حق را در خود جای داده، از دیرباز محور توجه حکما و عرفای اسلامی بوده است. درس‌گفتار حاضر، برگرفته از جلسه دویست و دوم شرح استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در مفاهیم ازلیت، قدم، نفی اولیت همراه با عدم، و تمایز وجود و ظهور می‌پردازد. این نوشتار، با حفظ امانت به محتوای اصلی و افزودن توضیحات تکمیلی، در پی آن است که این مفاهیم پیچیده را با زبانی متین، روشن و علمی، به سان جویباری زلال، به ذهن خوانندگان جاری سازد. ساختار این متن، با بخش‌بندی‌های دقیق، عناوین تخصصی و استعارات فاخر، به گونه‌ای طراحی شده که هم راهنمای پژوهشگران باشد و هم جذابیتی معنوی و علمی را به ارمغان آورد.

بخش یکم: ازلیت و قدم در ذات الهی

ازلیت و قدم حق

استاد فرزانه قدس‌سره در شرح فصوص الحکم تأکید دارند که ازلیت و قدم برای حق تعالی ثابت است، اما اولیتی که با عدم افتتاح شود از او نفی می‌گردد. این مفهوم، چونان آینه‌ای که حقیقت ذات الهی را منعکس می‌کند، تنزیه حق را از هرگونه محدودیت وجودی آشکار می‌سازد. ازلیت، به مثابه بی‌کرانگی ذات، و قدم، به سان جاودانگی وجود، حق را از هرگونه ابتدا و انتهای محدود مبرا می‌داند.

نفی اولیت همراه با عدم

ابن‌عربی در فصوص الحکم می‌فرماید: «فلا تنسب إليه الأولية مع كونه الأول»، یعنی اولیت همراه با افتتاح عدم به حق نسبت داده نمی‌شود، هرچند او اول است. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را با تأکید بر تمایز اولیت ذاتی از اولیت محدود تبیین می‌کنند. این تمایز، به سان خطی است که حق را از هرگونه تشبیه به مخلوقات جدا می‌سازد، زیرا اولیت حق، ازلی و بی‌ابتداست.

ثقل و دشواری بحث

این مبحث، از سنگین‌ترین مسائل حکمت اسلامی است که به ندرت نظیر آن یافت می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که کمتر کسی به عمق این مباحث دست می‌یابد، زیرا کثرت اقوال و پراکندگی آراء، خود مانعی در راه وصول به حقیقت است. این دشواری، چونان قله‌ای رفیع، تنها با صبر و بصیرت فکری فتح می‌شود.

بصیرت و محدودیت ظرفیت

استاد فرزانه قدس‌سره با نقل تجربه‌ای از آقا ضیاء، فرزند مرحوم آملی، به دشواری فهم مباحث معقول اشاره دارند. آقا ضیاء، که در دیگر حوزه‌ها فضیلت داشت، در بحث حدوث ذاتی به مشکل برخورد و مادرش، با بصیرتی ستودنی، او را از ادامه این مباحث بازداشت. این حکایت، چونان چراغی است که اهمیت تشخیص ظرفیت فکری را در مواجهه با مسائل پیچیده حکمی روشن می‌سازد.

بخش دوم: اصالت وجود و نفی ماهیت

فرعیت ماهیت و اصالت وجود

در فلسفه اسلامی، سه مفهوم بنیادین مطرح است: فرعیت، اصالت و ذاتیت. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ماهیت، اگرچه وجود دارد، اما فرع بر وجود است و اصالت ندارد. وجود، به مثابه ریشه‌ای است که درخت هستی را استوار می‌دارد، در حالی که ماهیت، چونان شاخه‌ای فرعی، از آن تغذیه می‌کند. وجود، به دلیل استقلال ذاتی، نمی‌تواند معدوم باشد، اما ماهیت می‌تواند معدوم گردد.

نفی وجود بالغیر

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به اسفار اربعه ملاصدرا، وجود را اصیل و ذاتی می‌دانند، اما وجود بالغیر را نفی می‌کنند. وجود، چونان حقیقتی یکپارچه، فاقد فاعل و مفعول است و نمی‌توان آن را به بالذات یا بالغیر تقسیم کرد. این دیدگاه، به سان جویباری زلال، هرگونه کثرت را از وجود می‌زداید و آن را صرف و واحد معرفی می‌کند.

وحدت وجود و نفی کثرت

وجود، حقیقتی واحد است که نه تکرار می‌شود و نه دوگانه می‌گردد، چه در مفهوم و چه در مصداق. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که وجود، نه فاعل دارد و نه مفعول، و حکمش واحد است. این وحدت، چونان آفتابی است که هیچ سایه‌ای از کثرت بر آن نمی‌افتد.

بخش سوم: ظهور خلق و رابطه با وجود

خلق به مثابه ظهور وجود

استاد فرزانه قدس‌سره مخلوقات را ظهور وجود الهی می‌دانند، نه موجوداتی مستقل. خلق، چونان آیینه‌ای است که نور وجود حق را بازمی‌تاباند، اما خود فاقد استقلال است. این ظهور، نه از عدم آغاز می‌شود و نه به استقلال می‌رسد، بلکه همواره در پیوند با وجود الهی است.

نفی اولیت و عدم در خلق

استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر اینکه خلق اولیت همراه با عدم ندارد، هرگونه افتتاح از عدم را نفی می‌کنند. خلق، نه معدوم است و نه مستقل، بلکه ظهوری است که از ازل در دولت الهی جاری است. این دیدگاه، به سان چراغی است که تاریکی نیست‌انگاری را از خلق می‌زداید.

ظهور علمی و عینی

ظهور خلق، گاه در قالب علمی و گاه در قالب عینی است. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به کلام امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ظهور را از علم به عین می‌دانند، نه از عدم به وجود. این مفهوم، چونان پلی است که عالم علم را به عالم عین پیوند می‌دهد.

بخش چهارم: نفی حدوث و قدیم زمانی

نفی حدوث ذاتی و زمانی

استاد فرزانه قدس‌سره مفاهیم حدوث ذاتی و قدیم زمانی را بی‌اساس می‌دانند. حدوث ذاتی، که به معنای افتتاح از عدم است، در نظام هستی جای ندارد، زیرا خلق، ظهور دائم وجود است. همچنین، قدیم زمانی برای ملائکه بی‌معناست، زیرا زمان خود حادث است و پس از حرکت نظام کیوانی پدید آمده است.

ملائکه و ناسوت

ملائکه، پیش از عالم ناسوت وجود داشته‌اند و از زمان مبرا هستند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که زمان، عارض بر حرکت کیوانی است و نمی‌توان ملائکه را قدیم زمانی یا حادث زمانی دانست. این دیدگاه، به سان ستاره‌ای است که مرتبه متعالی ملائکه را در آسمان هستی روشن می‌سازد.

بخش پنجم: اسمای حسنی و صفات الهی

ظهور خلق در اسمای حسنی

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به روایت «نحن أسماء الحسنی»، مخلوقات، به‌ویژه اولیا، را مظهر اسمای حسنی می‌دانند. خلق، چونان آیینه‌هایی هستند که صفات الهی را بازمی‌تابانند، اما فاقد استقلال‌اند. این دیدگاه، به سان باغی است که گل‌های اسمای الهی در آن شکوفا می‌شوند.

نفی استقلال و شرک

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیه «أنتم وما تعبدون حصب جهنم» (شما و آنچه می‌پرستید هیزم جهنمین)، تأکید دارند که نسبت استقلال به خلق، شرک و کفر است. عیسای مورد پرستش مسیحیان، نه عیسای حقیقی، بلکه هوای نفسانی است. این تفسیر، چونان تیغی است که شرک را از توحید جدا می‌سازد.

جمع تشبیه و تنزیه

استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر جمع میان تشبیه و تنزیه، راه انبیا و اولیا را تبیین می‌کنند. خلق، همه صفات الهی را به صورت ظهوری داراست، اما افتقار آن به حق، تنزیه را حفظ می‌کند. این جمع، چونان تعادلی است که حقیقت را از افراط و تفریط می‌رهاند.

بخش ششم: عرفان عملی و تجلی در کربلا

عرفان حسینی و تجلی حق

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به واقعه کربلا، امام حسین علیه‌السلام را چونان کسی می‌دانند که خدا را به ناسوت کشاند. یاران امام، با رجزهایی چون «أولسنا بالحق»، ایمان راسخ خود را به نمایش گذاشتند. کربلا، به سان عشق‌آبادی است که در آن، حقیقت الهی در ناسوت تجلی یافت.

مؤمن راسخ

روایت «مؤمن کالجبل الراسخ» نشان‌دهنده ثبات مؤمن در برابر قتل و حشر است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این ثبات، ریشه در تربیت معنوی دارد که از طفولیت جان افراد را برای ایمان استوار می‌سازد. این ثبات، چونان کوهی است که در برابر طوفان‌های ناسوت استوار می‌ماند.

بخش هفتم: نقد مفاهیم کلامی و عرفانی

نقد مفاهیم عامیانه کلامی

استاد فرزانه قدس‌سره مفاهیم عامیانه کلامی، مانند حدوث ذاتی و قدیم زمانی، را بی‌اساس می‌دانند. این مفاهیم، چونان غباری هستند که حقیقت عرفانی را تیره می‌سازند. نقد این مفاهیم، به سان نسیمی است که این غبار را می‌زداید و راه را برای فهم اصیل هموار می‌کند.

نقد دیدگاه ابن‌عربی

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد دیدگاه ابن‌عربی، تأکید دارند که دولت الهی پایان نمی‌یابد. این نقد، به سان چراغی است که خطای پایان‌پذیری دولت حق را روشن می‌سازد و ابدیت آن را تأیید می‌کند.

بخش هشتم: آیات قرآنی و جمع‌بندی

آیات قرآنی و تأیید عرفانی

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیات قرآنی، مانند «هو الأول والآخر والظاهر والباطن» (اوست اول و آخر و ظاهر و باطن) و «فأينما تولوا فثم وجه الله» (هر کجا رو کنید، آنجا وجه خداست)، وحدت وجود و ظهور را تأیید می‌کنند. این آیات، چونان ستارگانی هستند که آسمان عرفان را روشن می‌سازند.

جمع‌بندی

این تأملات، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در ازلیت، قدم و ظهور وجود پرداخته و با نقد مفاهیم کلامی عامیانه، حقیقت عرفانی را روشن ساخته است. نفی حدوث ذاتی و زمانی، تأکید بر وحدت وجود، و تبیین خلق به مثابه ظهور حق، از محورهای کلیدی این بحث است. این نوشتار، با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر و استناد به آیات قرآنی، تلاش دارد تا مفاهیم عمیق عرفانی و فلسفی را با زبانی متین و علمی به خوانندگان عرضه کند.