متن درس

تأملات عرفانی در فصوص الحکم: نقد فص نوحی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۳۴۴)

دیباچه: درآمدی بر نقد عرفانی فص نوحی

کتاب فصوص الحکم، اثر گران‌سنگ ابن‌عربی، از دیرباز چونان گوهری درخشان در آسمان عرفان اسلامی، محل تأمل و مناقشه بوده است. فص نوحی، که به مقام نبوی حضرت نوح علیه‌السلام اختصاص دارد، در این میان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در تاریخ پنجم ذی‌الحجه ۱۳۷۹ هجری قمری، به نقد و بررسی عمیق و روشمند تفسیر ابن‌عربی از آیات قرآنی در این فص می‌پردازد. محور این نقد، امتزاج دو آیه از سوره‌های نوح و فاطر است که ابن‌عربی با پیوندی غیرمتعارف، ظالمان را با برگزیدگان الهی (مصطفین) همسان دانسته و تفسیری ارائه کرده که با اصول قرآنی و دینی ناسازگار است. این بررسی، با تکیه بر آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عرفانی، می‌کوشد تا حقیقت را از شبهه بازشناسد و راه را برای فهمی اصیل از معارف الهی هموار سازد. همان‌گونه که آبی زلال در گذر از مسیری ناپاک، آلوده می‌شود، تفسیرهای نادرست نیز می‌توانند کلام پاک الهی را به وادی تحریف کشانند. این نوشتار، با نگاهی دقیق و موشکافانه، در پی بازگرداندن این زلالی به کلام وحی است.

بخش نخست: نقد امتزاج آیات و تحریف معانی

امتزاج نادرست آیات

ابن‌عربی در فص نوحی، با ترکیب دو آیه از سوره‌های نوح و فاطر، تفسیری ارائه داده که از منظر استاد فرزانه قدس‌سره، فاقد بنیان دینی و قرآنی است. این امتزاج، که بخشی از آیه ۲۳ و ۲۴ سوره نوح را با آیه ۳۲ سوره فاطر درمی‌آمیزد، ظالمان را به جایگاه برگزیدگان الهی (مصطفین) ارتقا داده و آنها را برتر از سابقین بالخیرات معرفی می‌کند. چنین پیوندی، نه‌تنها با سیاق آیات سازگار نیست، بلکه به تحریف معانی قرآنی و تخریب عقاید دینی منجر می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را شبه‌شیطانی می‌دانند، زیرا با قرار دادن ظالمانی چون حرمله و شمر در مرتبه‌ای بالاتر از اولیای الهی، چونان آبی پاک را به فاضلابی آلوده بدل می‌سازد.

بررسی آیه سوره نوح

آیه ۲۳ سوره نوح، به گفتار ائمه کفر اشاره دارد که قوم خود را به حفظ بت‌ها و پرستش آنها دعوت کردند:

وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا

ترجمه: و گفتند: «خدایان خود را رها نکنید و ود و سواع و یغوث و یعوق و نسر را وا نگذارید.»

این آیه، به روشنی گمراهی ائمه کفر را نشان می‌دهد که با دعوت به بت‌پرستی، بسیاری را به ضلالت کشاندند. آیه بعدی (آیه ۲۴) این گمراهی را تأیید می‌کند:

وَقَدْ أَضَلُّوا كَثِيرًا ۖ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلَالًا

ترجمه: و به‌راستی که بسیاری را گمراه کردند و جز بر گمراهی ظالمان می‌افزایی.

سیاق این آیات، ظالمان را به‌عنوان مشرکین و کفار معرفی می‌کند که جز گمراهی و شقاوت، دستاوردی ندارند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این آیات، به روشنی از دوزخی بودن ظالمان سخن می‌گویند و هیچ‌گونه برتری برای آنها متصور نیست.

بررسی آیه سوره فاطر

در مقابل، آیه ۳۲ سوره فاطر به وراثت کتاب الهی توسط برگزیدگان از بندگان خدا اشاره دارد:

ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا ۖ فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ

ترجمه: سپس کتاب را به کسانی از بندگانمان که برگزیدیم به ارث دادیم؛ پس برخی از آنها بر خود ستمکارند و برخی میانه‌رو و برخی به اذن خدا در خیرات پیشگام‌اند.

این آیه، به تقسیم‌بندی بندگان خدا به سه گروه اشاره دارد: ظالم لنفسه، مقتصد، و سابق بالخیرات. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که «الذین اصطفینا» به ائمه معصومین علیهم‌السلام اشاره دارد که به‌عنوان وارثان کتاب الهی، در مقام عصمت قرار دارند. این برگزیدگان، از هرگونه ظلم به خود یا دیگران مبرا هستند و نمی‌توان آنها را با ظالمان همسان دانست.

جمع‌بندی بخش نخست

امتزاج آیات سوره نوح و فاطر توسط ابن‌عربی، به دلیل ناسازگاری با سیاق قرآنی و اصول دینی، مورد نقد جدی قرار گرفته است. سوره نوح، ظالمان را به‌عنوان گمراهان و مشرکین معرفی می‌کند که جز ضلالت دستاوردی ندارند، درحالی‌که سوره فاطر، مصطفین را به‌عنوان معصومین و وارثان کتاب الهی می‌ستاید. این تفاوت آشکار، هرگونه همسانی میان ظالمان و مصطفین را نفی می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلی زیبا، این تحریف را به آلودگی آبی زلال تشبیه می‌کنند که در گذر از مسیری ناپاک، به فاضلابی بدل می‌شود.

بخش دوم: نقد تفسیر ظالم لنفسه و مقامات عرفانی

تفسیر نادرست ظالم لنفسه

ابن‌عربی در تفسیر خود، ظالم لنفسه را به مقام فنا و معارف الهی نسبت داده و آنها را برتر از مقتصدین و سابقین بالخیرات دانسته است. این دیدگاه، که ظالمان را به دلیل ستم بر نفسشان به مقامات والای عرفانی می‌رساند، از نظر استاد فرزانه قدس‌سره مردود است. ایشان تأکید دارند که ظالم لنفسه، شامل همه ظالمان، اعم از ظالم به خود یا دیگران، است، زیرا هر ظلمی در نهایت به خود ظالم بازمی‌گردد. برای نمونه، حرمله و شمر با ستم به امام حسین علیه‌السلام، ابتدا خود را به شقاوت و بدبختی کشاندند، درحالی‌که مظلوم به کمال رسید.

رد برتری ظالمان

ابن‌عربی با استناد به ترتیب ذکر در آیه سوره فاطر، ظالمان را برتر از مقتصدین و سابقین دانسته و این ترتیب را نشانه‌ای از اشرفیت آنها قلمداد کرده است. استاد فرزانه قدس‌سره این تفسیر را نادرست می‌دانند و تأکید دارند که ترتیب ذکر در آیه، صرفاً برای بیان مراتب بندگان است و نه نشانه برتری. ظالم لنفسه، به معنای گمراهان و مشرکین است، مقتصد به مؤمنان میانه‌رو اشاره دارد، و سابق بالخیرات، معصومین‌اند که در مقام عصمت قرار دارند.

نقد مقامات سلوکی

ابن‌عربی در ادامه، مقتصد را به مقام صفات و سابق بالخیرات را به مقام افعال خیر نسبت داده و ظالم لنفسه را به مقام ذات متصل کرده است. این تقسیم‌بندی، از نظر استاد فرزانه قدس‌سره، با حقیقت قرآنی مغایر است. ایشان تأکید دارند که معصومین، به‌عنوان مصطفین، در بالاترین مرتبه قرار دارند و ظالمان، به دلیل گمراهی و شقاوت، نمی‌توانند به مقامات عرفانی دست یابند. این تفسیر، مانند آن است که نوازنده‌ای در موسیقی، درآمد را چنان بلند اجرا کند که به اوج نرسد و آهنگ ناتمام ماند.

جمع‌بندی بخش دوم

تفسیر ابن‌عربی از ظالم لنفسه، که آنها را به مقام فنا و معارف الهی متصل می‌کند، با اصول قرآنی و دینی ناسازگار است. ظالم لنفسه، شامل همه ظالمان است که به دلیل گمراهی، از کمال دورند. مقتصدین، مؤمنان میانه‌رو، و سابقین بالخیرات، معصومین‌اند که در مقام عصمت قرار دارند. این بخش، با نقدی دقیق، بر حفظ حقیقت قرآنی و رد تحریفات عرفانی تأکید دارد.

بخش سوم: نقد احادیث و شطحیات عرفانی

نقد حدیث منسوب به پیامبر

ابن‌عربی به حدیثی استناد کرده که منسوب به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است و در آن، ظالم، مقتصد، و سابق بالخیرات در یک مرتبه قرار گرفته‌اند و همه در بهشت‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره این حدیث را به دلیل ناسازگاری با قرآن کریم و احتمال جعل توسط خلفای اموی و عباسی، مردود می‌دانند. ایشان تأکید دارند که چنین احادیثی، برای همسان‌سازی ظالمان با مؤمنان و تخریب عقاید دینی وضع شده‌اند.

نقد حیرت محمدی

ابن‌عربی ضلالت را به حیرت تفسیر کرده و آن را به حیرت محمدی نسبت داده است، با استناد به حدیثی که می‌گوید: «پروردگارا، حیرتم را در تو افزون کن.» استاد فرزانه قدس‌سره این تفسیر را نادرست می‌دانند، زیرا ضلالت به معنای گمراهی با اعتقاد است، درحالی‌که حیرت به بی‌اعتقادی اشاره دارد. همچنین، سندیت این حدیث مورد تردید است و نمی‌توان آن را به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نسبت داد.

جمع‌بندی بخش سوم

نقد احادیث و شطحیات عرفانی، بر ضرورت بررسی سندیت و محتوای روایات تأکید دارد. حدیث منسوب به پیامبر که ظالمان را با مؤمنان هم‌مرتبه می‌داند، به دلیل ناسازگاری با قرآن کریم و احتمال جعل، نمی‌تواند معتبر باشد. همچنین، تفسیر ضلالت به حیرت محمدی، تحریفی است که با مقام نبوی ناسازگار است. این بخش، بر حفظ حرمت قرآن کریم و عقاید دینی تأکید دارد.

بخش چهارم: ضرورت حفظ حرمت قرآن کریم

شکوای قرآن در قیامت

استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به روایتی، تأکید دارند که قرآن کریم، در کنار مسجد و عالم، در روز قیامت از بی‌حرمتی به خود شکایت خواهد کرد. تفسیرهای نادرست، مانند آنچه ابن‌عربی ارائه کرده، به بی‌حرمتی به کلام الهی منجر می‌شود و عقاید دینی را تخریب می‌کند.

رد نسبیت‌گرایی

ابن‌عربی با ادعای «مصیب من وجه و مخطی من وجه»، همه عقاید را، حتی کفر و شرک، به جهت خاصی درست دانسته است. این دیدگاه، به نسبیت‌گرایی دینی منجر می‌شود که با رسالت انبیا و شهدا، که بر حقانیت واحد تأکید دارند، ناسازگار است. استاد فرزانه قدس‌سره این رویکرد را به شرب الیهود تشبیه می‌کنند که حق و باطل را در هم می‌آمیزد.

جمع‌بندی بخش چهارم

حفظ حرمت قرآن کریم، از وظایف اساسی مؤمنان است. تفسیرهای نادرست، مانند آنچه ابن‌عربی ارائه کرده، به بی‌حرمتی به کلام الهی و تخریب عقاید دینی منجر می‌شود. رد نسبیت‌گرایی و تأکید بر حقانیت واحد، از اصول اساسی دین است که با رسالت انبیا و شهدا همخوانی دارد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

این نوشتار، با نگاهی عمیق و روشمند، به نقد فص نوحی از فصوص الحکم ابن‌عربی پرداخت و امتزاج نادرست آیات سوره‌های نوح و فاطر را بررسی کرد. استاد فرزانه قدس‌سره با تکیه بر آیات قرآن کریم و تحلیل‌های عرفانی، نشان دادند که ظالمان، به‌عنوان مشرکین و گمراهان، هیچ‌گونه همسانی با مصطفین، که معصومین و وارثان کتاب الهی‌اند، ندارند. تفسیر ابن‌عربی، که ظالمان را به مقامات عرفانی چون فنا نسبت می‌دهد، با اصول قرآنی و دینی ناسازگار است و به تحریف کلام الهی منجر می‌شود. نقد احادیث منسوب به پیامبر و شطحیات عرفانی، بر ضرورت بررسی سندیت و محتوای روایات تأکید دارد. این بررسی، مانند چراغی در تاریکی، راه را برای فهمی اصیل از معارف قرآنی روشن می‌سازد و بر حفظ حرمت کلام الهی و عقاید دینی تأکید دارد. در پایان، با صلوات بر محمد و آل محمد، این نوشتار به طلب برکت و هدایت الهی ختم می‌شود:

خداوندا! بر محمد و آل محمد درود فرست.