متن درس

شرح فصوص الحکم: کاوش در حرکت وجودی و نقد تشبیهات مادی در فص نوحیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه سیصد و چهل و شش)

مقدمه: درآمدی بر حرکت وجودی و نقد تشبیهات مادی در عرفان نظری

کتاب فصوص الحکم، اثر سترگ شیخ اکبر محی‌الدین ابن عربی، چونان گوهری درخشان در سپهر عرفان نظری، حقایق متعالی را در قالب حکمت انبیا متجلی می‌سازد. فص حکمت نوحیه، که محور این نوشتار است، به کاوش در مفهوم حرکت وجودی در سیر عرفانی به سوی حق تعالی می‌پردازد و با نگاهی نقادانه، تشبیهات مادی نظیر حرکت دوری و مستطیلی را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. این متن، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه سیصد و چهل و شش، با رویکردی تحلیلی و استدلالی، به تبیین تمایز حرکت وجودی از حرکت مادی پرداخته و با استناد به آیات قرآن کریم، صراط مستقیم را به‌عنوان محور سیر عرفانی معرفی می‌کند. نقد تشبیهات مادی، مانند دایره و مستطیل، که در تحلیل‌های عرفانی به کار رفته‌اند، و تأکید بر احاطه قیومی حق تعالی، از محورهای اصلی این شرح است. این نوشتار، با ساختاری منسجم و عناوین تخصصی، مفاهیم پیچیده عرفانی را با زبانی روشن و استوار برای مخاطبان پژوهشی تبیین می‌کند، و با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر، مانند آیینه‌ای، حقیقت حرکت وجودی را در برابر دیدگان خواننده قرار می‌دهد.

بخش نخست: تمایز حرکت وجودی و مادی در عرفان نظری

ماهیت حرکت وجودی در برابر حرکت مادی

استاد فرزانه قدس‌سره، حرکت را به دو قسم وجودی و مادی تقسیم می‌کنند. حرکت وجودی، که در ظرف حقیقت و قرب الهی جریان دارد، سیر سالک به سوی کمال است و از اوصاف مادی، مانند افقی، عمودی، دوری یا مستطیلی، مبراست. حرکت مادی، در ظرف ناسوت و ماده، با صفات عرضی چون شکل و جهت تعریف می‌شود. این تمایز، مانند خطی است که مرز میان حقیقت وجودی و نمود مادی را مشخص می‌سازد، و نشان می‌دهد که حرکت وجودی، برخلاف حرکت مادی، به سوی حق تعالی و کمال متجه است.

اوصاف حرکت مادی و محدودیت‌های آن

حرکت مادی، به انواع افقی، عمودی، دوری، شکسته، یا مارپیچ تقسیم می‌شود که همگی صفات عرضی ماده‌اند. این اوصاف، مانند سایه‌هایی هستند که در عالم ناسوت پدیدار می‌شوند، اما در ظرف وجود و حقیقت، فاقد موضوعیت‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این اوصاف، در تحلیل عرفانی، نمی‌توانند حقیقت سیر به سوی حق را بازتاب دهند، زیرا حرکت وجودی از قید اشکال مادی آزاد است.

نقد تشبیهات مادی در تحلیل‌های عرفانی

استاد فرزانه قدس‌سره، تشبیه حرکت عرفانی به اشکال مادی، مانند دایره یا مستطیل، را فاقد اساس علمی، فلسفی، و عرفانی می‌دانند. این تشبیهات، مانند تلاش برای ترسیم بی‌کرانگی آسمان در قالبی خاکی است که حقیقت را محدود می‌سازد. چنین تشبیهاتی، با سیاق قرآن کریم، که صراط مستقیم را محور هدایت می‌داند، ناسازگار است و از فهم دقیق عرفانی دور می‌افتد.

بخش دوم: نقد حرکت دوری و مستطیلی در فص نوحیه

حرکت دوری و تحلیل شیخ اکبر

شیخ اکبر محی‌الدین ابن عربی، حرکت دوری را حول القطب و افضل الحرکات می‌داند و آن را به رؤیت حق در هر ظهور پیوند می‌دهد: «الْحَائِرُ لَهُ الدَّوْرُ وَلِحَرَكَةِ الدَّوْرِيَّةِ بِحَوْلِ الْقُطْبِ فَلَا يَبْرَحُ مِنْهُ» (حائر دارای دور است و حرکت دوری حول قطب است و از آن جدا نمی‌شود). استاد فرزانه قدس‌سره این تحلیل را نقد می‌کنند، زیرا تشبیه حرکت عرفانی به دایره، که در ظرف ماده معنا دارد، حق تعالی را محاط و سالک را محیط می‌سازد، که با آیه کریمه

هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطٌ

(فصلت: ۵۴، او به هر چیزی احاطه دارد) ناسازگار است. این نقد، مانند آیینه‌ای است که نقصان تشبیهات مادی را در برابر حقیقت عرفانی آشکار می‌سازد.

حرکت مستطیلی و نقد تحلیل شارح

شارح فصوص الحکم، حرکت مستطیلی را به مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرده و آن را حرکت مایل و جایر از حق می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره این تحلیل را نقد می‌کنند، زیرا حرکت مستطیلی، در اصل، همان حرکت مستقیم با زاویه است و تفاوت ماهوی با آن ندارد. حرکت مستطیلی، مانند راهی است که با پیچ و خم به مقصد می‌رسد، اما اگر سالک در هر ظهور حق را ببیند، این حرکت نیز می‌تواند سیر حقیقی باشد. این نقد، مانند کلیدی است که درهای فهم دقیق عرفانی را می‌گشاید.

نقد احاطه در حرکت دوری

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که در حرکت دوری، قطب (حق تعالی) محاط و دایره (سالک) محیط می‌شود، که این با احاطه قیومی حق تعالی، که در آیه کریمه

هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطٌ

(فصلت: ۵۴، او به هر چیزی احاطه دارد) بیان شده، ناسازگار است. این نقد، مانند نسیمی است که غبار تشبیهات نادرست را از ذهن می‌زداید و بر احاطه مطلق حق تعالی تأکید می‌کند.

تکرار در حرکت دوری و مستطیلی

استاد فرزانه قدس‌سره، تحلیل تکرار در حرکت دوری یا مستطیلی را نقد می‌کنند. اگر حرکت دوری در یک دایره باشد، تکرار است، و اگر در دوایر متعدد باشد، تفاوت ایجاد می‌کند. همین‌طور، حرکت مستطیلی می‌تواند در یک مستطیل یا مستطیل‌های متعدد باشد. اما در عالم وجود، تکرار در تجلیات محال است، زیرا هر ظهور متمایز است. این اصل، مانند نوری است که تکثر تجلیات الهی را روشن می‌سازد و از تحمیل اوصاف مادی بر سیر وجودی پرهیز می‌دهد.

نقد حرکت دوری در عالم تجرد

در عالم تجرد، حرکت دوری معنا ندارد، زیرا حرکت وجودی، قربی و حقیقی است و از اوصاف مادی، مانند دایره یا مستطیل، مبراست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که حرکت در ظرف وجود، مانند رودی است که به سوی دریای کمال جاری می‌شود، و نمی‌توان آن را در قالب اشکال مادی محصور کرد.

بخش سوم: صراط مستقیم و نقد تشبیهات مادی در قرآن کریم

صراط مستقیم در قرآن کریم

قرآن کریم، حدود سی و هشت بار واژه صراط را ذکر کرده که اکثراً به‌صورت

صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا

(فاتحه: ۶، ما را به راه راست هدایت کن) آمده است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که صراط مستقیم، صراط قویم و حقیقی است، نه راه راست مادی. این صراط، مانند آیینه‌ای است که حقیقت سیر عرفانی را بازتاب می‌دهد و با حرکت وجودی هم‌خوانی دارد.

فقدان صراط دوری در قرآن کریم

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قرآن کریم هیچ اشاره‌ای به صراط دوری ندارد و تنها صراط مستقیم را مطرح می‌کند. این نکته، مانند هشداری است که تحلیل‌های مبتنی بر حرکت دوری را از منظر قرآنی نادرست می‌داند و بر انحصار صراط مستقیم در هدایت الهی تأکید می‌کند.

نقد تشبیه صراط به اشکال مادی

تشبیه صراط مستقیم به راه راست مادی، مانند تلاش برای محصور کردن نور در ظرفی خاکی است. استاد فرزانه قدس‌سره این تشبیه را نادرست می‌دانند، زیرا صراط مستقیم، صراط قویم و حقیقی است که حقیقت و قوام دارد، نه راست بودن مادی. این نقد، بر لزوم پایبندی به سیاق قرآنی در تحلیل‌های عرفانی تأکید می‌کند.

رجوع قرآنی و نقد قوس صعود و نزول

استاد فرزانه قدس‌سره، قوس صعود و نزول را نه حرکت دوری، بلکه رجوع قرآنی می‌دانند، چنان‌که در آیه کریمه

إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ

(بقره: ۱۵۶، ما از آن خدا و به سوی او بازمی‌گردیم) آمده است. این رجوع، مانند سفری است از مبدأ الهی به سوی مقصد الهی، که از اوصاف مادی مبراست و با حرکت وجودی هم‌خوانی دارد.

بخش چهارم: طواف و نقد تشبیهات مقدسات به اشکال مادی

طواف کعبه و اشکال غیر دوری

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که طواف کعبه، که مکعب است، لزوماً دوری نیست و می‌تواند مربعی یا مستطیلی باشد. این نکته، مانند نوری است که تشریع اسلامی را روشن می‌سازد و نشان می‌دهد که طواف، فارغ از شکل هندسی، به سوی حق تعالی است. کعبه، مانند آیینه‌ای است که توجه قلوب مؤمنان را به سوی حق بازتاب می‌دهد.

نقد تشبیه عرش و کرسی به دایره

استاد فرزانه قدس‌سره، تشبیه عرش و کرسی به دایره را نادرست می‌دانند، زیرا عرش دارای چهار پایه است و در قیامت به هشت پایه می‌رسد. این تشبیهات، مانند تلاش برای محصور کردن حقیقت متعالی در قالبی مادی است که با متون دینی ناسازگار است. عرش و کرسی، مانند تختگاه‌های الهی‌اند که قوام و حقیقت دارند، نه شکل دوری.

طواف ضریح و اشکال غیر دوری

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که طواف ضریح، مانند کعبه، لزوماً دوری نیست و می‌تواند مستطیلی یا مربعی باشد. این نکته، مانند کلیدی است که نشان می‌دهد طواف، توجه به حق تعالی است، نه محصور در اشکال هندسی. طواف، مانند رقصی روحانی است که قلب سالک را به سوی معبود هدایت می‌کند.

بخش پنجم: عرفان و رؤیت حق در ظهورات

حیرت و رؤیت حق

استاد فرزانه قدس‌سره، حیرت را نه گیجی، بلکه حالتی عرفانی پس از علم می‌دانند که در آن، سالک حق را در هر ظهور می‌بیند: «لِأَنَّهُ يَرَى مَطْلُوبَهُ مَعَ كُلِّ مَوْجُودٍ يُوجَدُ فِي دَائِرَةِ الْوُجُودِ» (حائر مطلوب خود را با هر موجودی که در دایره وجود پدیدار می‌شود، می‌بیند). این حیرت، مانند دری است که به سوی معرفت بی‌کران حق گشوده می‌شود، اما تشبیه آن به دایره، به دلیل مادیت، نقد می‌شود.

عرفان و رؤیت حق در هر ظهور

استاد فرزانه قدس‌سره، عرفان را رؤیت حق در هر شأن و ظهور تعریف می‌کنند، فارغ از اینکه حرکت دوری یا مستطیلی باشد. عارف، مانند آیینه‌ای است که حق را در هر مظهر بازتاب می‌دهد، و این رؤیت، جوهره عرفان حقیقی است. این اصل، با تأکید بر تکثر تجلیات و عدم تکرار، حقیقت سیر عرفانی را روشن می‌سازد.

نقد نسبت میل به حرکت مستطیلی

استاد فرزانه قدس‌سره، نسبت دادن میل به حرکت مستطیلی و فقدان آن در حرکت دوری را نادرست می‌دانند. حرکت دوری، به دلیل انحنای مداوم، میل بیشتری دارد، در حالی که حرکت مستطیلی، به دلیل مستقیم بودن، از میل مبراست. این نقد، مانند تیغی است که تحلیل‌های ناصواب را می‌زداید و بر دقت در تحلیل‌های عرفانی تأکید می‌کند.

حرکت وجودی: من الله الی الله

استاد فرزانه قدس‌سره، حرکت وجودی را سیر من الله الی الله می‌دانند که فاقد ابتدا و انتها است: «أَوَّلٌ بِلَا أَوَّلٍ كَانَ قَبْلَهُ وَآخِرٌ بِلَا آخِرٍ يَكُونُ بَعْدَهُ» (اول بدون اولی پیش از او و آخر بدون آخری پس از او). این حرکت، مانند رودی است که از مبدأ الهی سرچشمه گرفته و به سوی مقصد الهی جاری می‌شود، و همه موجودات، از معصوم تا ملحد، در این سیر شریک‌اند.

ظهورات اسماء و صفات الهی

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که همه موجودات، مظاهر اسماء و صفات الهی‌اند، و حرکت وجودی، از ظهور رحیم یا جبار به سوی نعیم یا جهیم است. این تنوع، مانند رنگ‌های گوناگون در تابلوی هستی است که هر یک جلوه‌ای از حق را متجلی می‌سازد، و حرکت وجودی، سیر در این ظهورات است.

بخش ششم: نقد علمی و دینی تشبیهات مادی

نقد تشبیه سیارات به دایره

استاد فرزانه قدس‌سره، تشبیه حرکت سیارات به دایره را نادرست می‌دانند، زیرا سیارات، شکلی شلغمی یا بیضوی دارند، نه دوری. این نقد، مانند هشداری است که از تحمیل اوصاف مادی بر عالم طبیعت پرهیز می‌دهد و با یافته‌های علمی جدید هم‌خوانی دارد.

نقد تشبیهات ذوقی در عرفان

استاد فرزانه قدس‌سره، تحلیل‌های ذوقی مبتنی بر حرکت دوری و مستطیلی را فاقد پایه قرآنی، حدیثی، یا برهانی می‌دانند. این تحلیل‌ها، مانند شاخه‌های بی‌ریشه‌اند که در برابر باد نقد فرو می‌ریزند، و عرفان حقیقی را باید در سیاق قرآن کریم و اصول دینی جستجو کرد.

حیرت ملائکه و علم الهی

استاد فرزانه قدس‌سره، حیرت ملائکه را پس از علم به جمال و جلال حق تعالی می‌دانند، نه گیجی و تشتت. این حیرت، مانند حالتی است که در آن، ملائکه در برابر عظمت الهی مبهوت می‌شوند، اما این مبهوتی، با معرفت همراه است و از اوصاف مادی مبراست.

جمع‌بندی

این شرح از فص حکمت نوحیه در فصوص الحکم، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به کاوش در مفهوم حرکت وجودی و نقد تشبیهات مادی، مانند حرکت دوری و مستطیلی، پرداخته است. حرکت وجودی، سیر قربی و حقیقی من الله الی الله است که از اوصاف مادی مبراست و با صراط مستقیم قرآنی هم‌راستاست. نقد تشبیهات مادی، مانند دایره و مستطیل، نشان داد که این تحلیل‌ها، به دلیل محاط دانستن حق تعالی، با احاطه قیومی حق و سیاق قرآن کریم ناسازگارند. طواف کعبه و ضریح، فارغ از شکل هندسی، توجه به سوی حق تعالی است، و عرفان، در رؤیت حق در هر ظهور متجلی می‌شود. این متن، با پیوند مفاهیم عرفانی و قرآنی، و بهره‌گیری از تمثیلات فاخر، راه را برای فهمی عمیق‌تر از سیر وجودی و صراط مستقیم هموار می‌سازد.