متن درس
تحلیل و تبیین فص اسحاقیه در فصوص الحکم: همت عارف و خلق در حضرات خمس
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۴۶۲)
مقدمه
فص اسحاقیه از فصوص الحکم ابن‌عربی، چونان گوهری درخشان در عرفان نظری، به کاوش در اسرار همت عارف، خلق مخلوقات، و نقش حضرات خمس در سلوک عرفانی می‌پردازد. این فص، با تمرکز بر رابطه همت عارف با بقای مخلوقات و جایگاه حضرات خمس در سلسله‌مراتب وجود، دریچه‌ای است به سوی فهم عمیق عرفانی. استاد فرزانه قدس‌سره، در درس‌گفتار جلسه ۴۶۲، با بیانی ژرف و نقادانه، این فص را با استناد به عقل، قرآن کریم، و اصول شیعی تبیین کرده و دیدگاه‌های شارح را با دقتی عالمانه نقد می‌کنند. این نوشتار، با بازآفرینی محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های ارائه‌شده، تمامی جزئیات را در قالبی علمی و دانشگاهی، با زبانی متین و فاخر، ارائه می‌دهد. ساختار این اثر، با بخش‌بندی‌های منظم و عناوین تخصصی، به گونه‌ای طراحی شده که هم برای پژوهشگران عرفان و فلسفه اسلامی و هم برای جویندگان حقیقت، راهگشا باشد. تمثیلات و استعارات فاخر فارسی، چونان نوری در این متن، مفاهیم عمیق را به زبانی روشن و دلنشین به خواننده منتقل می‌کنند.
بخش نخست: تبیین حضرات خمس و همت عارف
تعریف حضرات خمس در فصوص الحکم
ابن‌عربی در فص اسحاقیه، حضرات خمس را چنین معرفی می‌کند: «المُرَادُ بِالحَضَرَاتِ إمَّا الحَضَرَاتُ الخَمْسُ الكُلِّيَّةُ فَهِيَ العَالَمُ المَعَانِي وَالأعْيَانُ الثَّابِتَةُ وَعَالَمُ الأرْوَاحِ وَعَالَمُ المِثَالِ وَعَالَمُ الشَّهَادَةِ وَعَالَمُ الإنْسَانِ الكَامِلِ الجَامِعِ بَيْنَ العَوَالِمِ وَإمَّا». این تعریف، حضرات خمس را به‌عنوان عوالم معانی، اعیان ثابته، ارواح، مثال، شهادت، و انسان کامل معرفی می‌کند که انسان کامل، چونان آیینه‌ای جامع، همه عوالم را در خود جمع می‌کند.
نقد تعریف شارح از حضرات خمس
استاد فرزانه قدس‌سره، تعریف شارح از حضرات خمس را نقد می‌کنند که شامل عالم معانی (اسما و صفات)، اعیان ثابته، ارواح، مثال، و ناسوت می‌شود. این تعریف، با دیدگاه متعارف عرفانی که حضرات خمس را عوالم خلقی (عقول، نفوس، مثال، ناسوت، و انسان) می‌داند، منافات دارد. اعیان ثابته، به‌عنوان مظاهر اسما و صفات الهی و ظرف حقی، خارج از عوالم خلقی‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، این ابهام را چونان سایه‌ای بر وضوح عرفانی می‌دانند و بر لزوم تمایز میان حضرات حقی و خلقی تأکید می‌ورزند.
همت عارف و خلق در غیر ظرف همت
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به متن ابن‌عربی، بیان می‌کنند که عارف با همت خود، در غیر ظرف همت خلق می‌کند. این خلق، مشابه اراده‌ای است که مراد را در خارج از ظرف اراده تحقق می‌بخشد. این توانایی، چونان تیری از کمان همت عارف، نشان‌دهنده اقتدار او در آفرینش مخلوقات فراتر از قیود عادی است.
رابطه مخلوق و همت عارف
مخلوق عارف، چونان معلولی به علت خود، به همت عارف وابسته است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که بقای مخلوق، به توجه مداوم عارف وابسته است، گویی که همت عارف، چونان روحی است که حیات مخلوق را تضمین می‌کند.
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ
هیچ چیز مانند او نیست.
این آیه از سوره شوری (آیه ۱۱)، بر کمال مطلق خداوند تأکید دارد و رابطه علّی میان همت عارف و مخلوق را در پرتو اسما و صفات الهی تبیین می‌کند.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، با تبیین تعریف ابن‌عربی از حضرات خمس و نقد تعریف شارح، بر تمایز میان عوالم حقی و خلقی تأکید دارد. همت عارف، چونان کلیدی است که خلق و بقای مخلوقات را در عوالم مختلف ممکن می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد ابهامات شارح، بر لزوم دقت در اصطلاحات عرفانی و انطباق با اصول شیعی تأکید می‌ورزند.
بخش دوم: غفلت و توجه در سلوک عرفانی
تأثیر غفلت عارف بر مخلوق
استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که اگر عارف از مخلوق خود غافل شود، مخلوق باقی نمی‌ماند، مگر آنکه در عالمی دیگر حضور داشته باشد و بقای آن را تضمین کند. این اصل، چونان آینه‌ای، نشان‌دهنده وابستگی بقای مخلوق به توجه عارف است.
امکان غفلت کامل برای عارف
استاد فرزانه قدس‌سره به این پرسش می‌پردازند که آیا عارف می‌تواند به‌طور کامل غافل شود، به‌گونه‌ای که هیچ مخلوقی در هیچ عالمی نداشته باشد؟ ایشان، با استدلال عقلی، این ادعا را رد می‌کنند و می‌فرمایند که عارف کامل، به دلیل بسط وجودی، از غفلت تام مصون است.
غفلت کامل در غیرعارف
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که غفلت کامل برای غیرعارف، مانند کافر یا جانی، ممکن است و با جهل مرکب برابر است. این غفلت، چونان تاریکی مطلقی است که انسان را از ادراک همه عوالم محروم می‌کند.
توجه و غفلت نسبی
استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌کنند که انسان می‌تواند توجه کامل، غفلت کامل، یا توجه و غفلت نسبی داشته باشد. این طیف، چونان رنگین‌کمانی از حالات وجودی، انعطاف‌پذیری ادراک انسانی را در سلوک عرفانی نشان می‌دهد.
عارف کامل و عدم غفلت
عارف کامل، به دلیل تحقق در همه مقامات و اتصاف به همه اسما و حضرات، از غفلت مصون است. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که این عارف، چونان خورشیدی فروزان، همه حضرات را حفظ می‌کند و مخلوقات خود را در عوالم مختلف نگه می‌دارد.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، با تبیین رابطه غفلت و توجه در سلوک عرفانی، بر نقش همت عارف در بقای مخلوقات تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با رد امکان غفلت تام برای عارف کامل و تأیید آن برای غیرعارف، تمایز میان مراتب وجودی را روشن می‌سازند. این بخش، چونان پلی است که عقل و عرفان را در فهم خلق عارفانه به هم پیوند می‌دهد.
بخش سوم: خلق عارفانه و کرامات اولیا
خلق ملائکه از نور خمسه طیبه
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به روایات شیعی، بیان می‌کنند که ملائکه، مخلوقات خمسه طیبه‌اند و از نور اهل‌بیت علیهم‌السلام، به‌ویژه حضرت حسن و حسین علیهما‌السلام، ظهور یافته‌اند. این دیدگاه، چونان نوری آسمانی، منشأ الهی ملائکه را در پرتو ولایت اهل‌بیت تبیین می‌کند.
امکانات عارف کامل
عارف کامل، توانایی احیای مردگان، هدایت، توجه‌بخشی، یا نفرین را دارد، اما به دلیل کمال، از نفرین پرهیز می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که این پرهیز، چونان نشانه‌ای از اخلاق عرفانی، عارف کامل را از عارف متوسط متمایز می‌سازد.
نفرین در موارد خاص
نفرین معصومان، مانند نفرین خداوند در قرآن کریم («تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ»؛ سوره مسد، آیه ۱؛ بریده باد دو دست ابولهب و مرگ بر او باد) یا نفرین امام سجاد علیه‌السلام، از نفرین عارف متوسط متمایز است. این تمایز، چونان خطی روشن، جایگاه والای معصومان را نشان می‌دهد.
تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ
بریده باد دو دست ابولهب و مرگ بر او باد.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، با تبیین خلق ملائکه از نور خمسه طیبه و امکانات عارف کامل، بر جایگاه والای عرفان شیعی تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تبیین تفاوت نفرین معصومان و عارف متوسط، نقش ولایت و عصمت را در خلق عارفانه برجسته می‌کنند.
بخش چهارم: سلسله‌مراتب خلق و حفظ صورت
سلسله‌مراتب خلق صورت
استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌کنند که صورت مخلوق، ابتدا در حضرت علمیه، سپس در عالم عقلیه (قلمیه)، لوحیه، سماویه، و عنصریه شکل می‌گیرد. این سلسله‌مراتب، چونان نردبانی از علم الهی تا عالم مادی، فرآیند خلق را تبیین می‌کند.
نقش همت عارف در حفظ صورت
اگر همت عارف در حضرت علمیه، صورت را حفظ کند، این صورت در حضرات سفلیه نیز محفوظ می‌ماند. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که همت عارف، چونان روحی است که حیات صور را در عوالم پایین‌تر تضمین می‌کند.
روح حضرات سفلیه
حضرات اعلی، روح حضرات سفلیه‌اند، و حفظ صورت در حضرات سفلیه، بقای آن را در سایر عوالم تضمین می‌کند. این رابطه، چونان پیوند روح و جسم، وابستگی عوالم پایین به بالا را نشان می‌دهد.
وابستگی معلول به علت
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که وجود معلول (صورت) به وجود علت (همت عارف) وابسته است، و وجود صورت، نشانه بقای معنا (علت) است. این اصل، با قاعده فلسفی «وجود المعلول مستلزم وجود علته» هم‌خوانی دارد.
تطابق صور در حضرات الهی
تطابق صور میان حضرات الهی، بقای صورت را در عوالم مختلف ممکن می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره این تطابق را چونان آینه‌ای می‌دانند که وحدت وجودی صور را در حضرات مختلف نشان می‌دهد.
کرامات اولیا و تطابق صور
کرامات اولیا، مانند پیشگویی حدوث یا زوال، نشان‌دهنده تطابق صور در حضرات است. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که اولیا ابتدا صور را در حضرات سماویه مشاهده کرده و سپس در حضرات سفلیه ایجاد می‌کنند.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، با تبیین سلسله‌مراتب خلق و حفظ صورت، نقش همت عارف را در بقای مخلوقات برجسته می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر تطابق صور و کرامات اولیا، نظام‌مندی خلق عارفانه را در پرتو حضرات خمس تبیین می‌کنند.
بخش پنجم: قبض و بسط در سلوک عرفانی
تمایز قبض و بسط از غفلت
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که بحث اصلی در سلوک عرفانی، قبض و بسط عارف در عوالم است، نه غفلت. عارف کامل، گاه در عالمی قبض و در عالمی بسط دارد، و این حالات، چونان امواجی در دریای وجود، خلق و حفظ مخلوقات را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
حفظ صورت با بسط در عالم اعلی
عارف با بسط در عالم اعلی، می‌تواند صورت را در عالم سافل حفظ کند، حتی اگر در عالم سافل قبض داشته باشد. استاد فرزانه قدس‌سره این اصل را چونان نوری می‌دانند که از عالم بالا به پایین تابیده و بقای صور را تضمین می‌کند.
قبض ارادی و غیرارادی
استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که قبض در اولیای کامل، ارادی است، و آن‌ها می‌توانند به اراده خود عوالم را ببینند یا نبینند. این تسلط، چونان نشانه‌ای از مقام ولایت، اولیا را از دیگران متمایز می‌سازد.
مثال قبض ارادی در معصومان
استاد فرزانه قدس‌سره به مثال معصومان اشاره می‌کنند که ممکن است زهر یا آفت را به دلیل قبض ارادی نبینند، نه به دلیل غفلت. این قبض، چونان پرده‌ای است که به اراده معصوم، برخی امور را از ادراک او پنهان می‌کند.
قبض در علم امام
استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به توحید مفضل امام صادق علیه‌السلام، بیان می‌کنند که اگر نسيان نبود، اضطراب دائمی برای معصومان ایجاد می‌شد. قبض ارادی، چونان سپری است که معصومان را از اضطراب ناشی از ادراک مداوم مصائب حفظ می‌کند.
قابض و باسط در اولیا
اولیای کامل، خود قابض و باسط‌اند و تسلط کامل بر قبض و بسط دارند. استاد فرزانه قدس‌سره این تسلط را چونان نشانه‌ای از مقام ولایت کلیه می‌دانند که اولیا را به مرتبه‌ای والا ارتقا می‌دهد.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، با تبیین قبض و بسط در سلوک عرفانی، بر تمایز این حالات با غفلت تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با مثال‌هایی از معصومان، نقش قبض ارادی را در حفظ آرامش روحی و تسلط بر عوالم تبیین می‌کنند.
بخش ششم: نقد عرفان غیرشیعی و ضرورت تدوین عرفان شیعی
نقد سطحی بودن بحث‌های عرفانی
استاد فرزانه قدس‌سره، بحث‌های مطرح‌شده در متن را در مقایسه با عرفان شیعی، سطحی و نازل می‌دانند. عرفان شیعی، به دلیل عمق مباحث ولایت و عصمت، چونان اقیانوسی ژرف، از این مباحث فراتر می‌رود.
جایگاه ابن‌عربی در مقایسه با عرفان شیعی
استاد فرزانه قدس‌سره، با احترام به جلالت ابن‌عربی، او را تنها ذره‌ای از عرفان واقعی در مقایسه با اولیای شیعه می‌دانند. این دیدگاه، چونان آیینه‌ای، برتری عرفان شیعی را نشان می‌دهد.
ضرورت تدوین عرفان شیعی
استاد فرزانه قدس‌سره بر ضرورت تدوین عرفان شیعی تأکید می‌کنند تا از وابستگی به منابع غیرشیعی رهایی یابد. این تدوین، چونان گوهری گران‌بها، استقلال فکری شیعه را تضمین می‌کند.
تأثیر محبت شیعی
استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که اگر محبت شیعی در عالم گسترش یابد، چونان نوری جهان‌گیر، تأثیری عمیق بر جهان خواهد داشت. اما دشمنان، با ایجاد موانع، این محبت را سرکوب کرده‌اند.
نقد سخنان عامیانه
استاد فرزانه قدس‌سره، سخنان عامیانه مانند «کوزه‌گر در کوزه شکسته آب می‌خورد» را برای تبیین قبض معصومان ناکافی می‌دانند. این سخنان، چونان سایه‌ای کم‌رنگ، عمق مسئله قبض و بسط را نشان نمی‌دهند.
جمع‌بندی بخش ششم
بخش ششم، با نقد بحث‌های عرفانی غیرشیعی و تأکید بر ضرورت تدوین عرفان شیعی، جایگاه والای ولایت و عصمت را برجسته می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تبیین تأثیر محبت شیعی و نقد سخنان عامیانه، خواننده را به تأمل در عمق عرفان شیعی دعوت می‌کنند.
بخش هفتم: نقد ادعای عدم غفلت تام
نقد دیدگاه شارح
استاد فرزانه قدس‌سره، ادعای شارح مبنی بر عدم امکان غفلت تام را رد می‌کنند: «لأنَّ الغَفْلَةَ مَا تَعُمُّ قَط». ایشان می‌فرمایند که غفلت تام، برای غیرعارف ممکن است و با جهل مرکب برابر است.
مظهر بودن و غفلت
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که حتی کافر، مظهر اسمای الهی است، اما به‌صورت بسیط و بدون توجه. این مظهر بودن، چونان گنجی پنهان در جیب، از ادراک صاحب آن پنهان است.
غفلت در عالم خاص
استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که غفلت در عالم خاص برای سالک ممکن است، اما غفلت تام برای او غیرممکن است، زیرا همت عارف، چونان سپری، او را از غفلت کامل حفظ می‌کند.
جمع‌بندی بخش هفتم
بخش هفتم، با نقد ادعای شارح و تبیین امکان غفلت تام در غیرعارف، بر تمایز میان عارف و غیرعارف تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تبیین مظهر بودن و نقش همت، نظام‌مندی بحث غفلت را در عرفان تبیین می‌کنند.
جمع‌بندی
فص اسحاقیه از فصوص الحکم، چونان دریچه‌ای به سوی اسرار همت عارف و خلق مخلوقات در حضرات خمس، به کاوش در سلسله‌مراتب وجود و نقش عارف در تحقق صور می‌پردازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با بیانی عمیق و نقادانه، این فص را در پرتو عقل، قرآن کریم، و اصول شیعی تبیین کرده‌اند. نقد تعریف شارح از حضرات خمس، تأکید بر نقش همت در خلق و بقای مخلوقات، و تمایز میان قبض و بسط با غفلت، از برجسته‌ترین نکات این درس‌گفتار است. عرفان شیعی، به دلیل ارتباط با ولایت و عصمت معصومان، از مباحث عرفانی غیرشیعی فراتر می‌رود و تدوین آن، چونان ضرورتی برای استقلال فکری شیعه، مورد تأکید است. این نوشتار، با بازآفرینی محتوای درس‌گفتار، خواننده را به تأمل در حکمت الهی و عقلانیت عرفانی دعوت می‌کند.