متن درس

تحلیل و تبیین فص اسحاقیه در فصوص الحکم: مرضیه بودن، مراتب مظهر و معرفت و عمل در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۴۷۴)

مقدمه

فص اسحاقیه از فصوص الحکم ابن‌عربی، چونان گوهری درخشان در سپهر عرفان نظری، به کاوش در اسرار مرضیه بودن نزد رب، مراتب مظهر، و پیوند معرفت و عمل در سلوک عرفانی می‌پردازد. این فص، با محوریت عبارت «فالمرضی لا یصح أن یکون مرضیاً مطلقاً»، دریچه‌ای است به سوی فهم عمیق رابطه میان مظهر و رب، و نقش معرفت و عمل در تحقق کمال انسانی. استاد فرزانه قدس‌سره، در درس‌گفتار جلسه ۴۷۴، با بیانی ژرف و نقادانه، این فص را با استناد به عقل، قرآن کریم، و اصول شیعی تبیین کرده و دیدگاه‌های شارح را با دقتی عالمانه نقد می‌کنند. این نوشتار، با بازآفرینی محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های ارائه‌شده، تمامی جزئیات را در قالبی علمی و دانشگاهی، با زبانی متین و فاخر، ارائه می‌دهد. ساختار این اثر، با بخش‌بندی‌های منظم و عناوین تخصصی، به گونه‌ای طراحی شده که هم برای پژوهشگران عرفان و فلسفه اسلامی و هم برای جویندگان حقیقت، راهگشا باشد. تمثیلات و استعارات فاخر فارسی، چونان نوری در این متن، مفاهیم عمیق را به زبانی روشن و دلنشین به خواننده منتقل می‌کنند.

بخش نخست: مرضیه بودن و مراتب مظهر

تبیین عبارت محوری فص اسحاقیه

ابن‌عربی در فص اسحاقیه، با عبارت «فالمرضی لا یصح أن یکون مرضیاً مطلقاً لَیس جواب الشرط بل نتیجته قوله فما تعین له من الکل إلا ما یناسبه و هو ربه»، به مرضیه بودن نسبی نزد رب خاص اشاره دارد. این عبارت، چونان کلیدی است که قفل اسرار رابطه مظهر و رب را می‌گشاید. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که مرضیه بودن مطلق، تنها در مقام جمع، یعنی انسان کامل، ممکن است، و در مظاهر مقید، رضایت به رب خاص محدود است.

مراتب مظهر در تعین و لاتعین

هر مرتبه وجودی، از احدیت و واحدیت تا لاتعین، دارای مظهر خاص خود است. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که این مراتب، چونان آیینه‌هایی هستند که ظهور حق را در هر سطح وجودی بازتاب می‌دهند. مظهر در احدیت، واحدیت، و حتی لاتعین، به گونه‌ای است که حق در آن مرتبه تجلی می‌یابد، و این تجلی، با تناسب مظهر و رب خاص آن تعریف می‌شود.

مرضیه بودن نسبی و رضایت مقید

مرضیه بودن نزد رب، غالباً نسبی است و منافاتی با عدم رضایت نزد الله ندارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که فعل مظهر، هنگامی مرضی است که با رب خاص خود تناسب داشته باشد، نه اینکه رضایت مطلق الهی را در بر گیرد. این اصل، چونان نخی است که مرواریدهای افعال مظاهر را به رب خاص آن‌ها پیوند می‌دهد.

مراتب مظهر: غیرجمع، جمع اقتضایی و جمع فعلی

مظهر به سه مرتبه تقسیم می‌شود: غیرجمع (غیرانسان)، جمع اقتضایی (انسان)، و جمع فعلی (انسان کامل). انسان، به دلیل استعداد کمال، مقام جمع اقتضایی دارد، در حالی که انسان کامل، به دلیل فعلیت جمال و جلال، مقام جمع فعلی را داراست. استاد فرزانه قدس‌سره این مراتب را چونان نردبانی می‌دانند که از موجودات غیرانسان تا انسان کامل امتداد می‌یابد.

استثنای مرضیه بودن مطلق

مرضیه بودن مطلق، مختص مقام جمع، یعنی انسان کامل، است که همه رضایت‌ها را در خود جمع می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که انسان کامل، چونان آیینه‌ای جامع، همه افعال مرضی را در خود متجلی می‌سازد، و این تجلی، نشانه کمال مطلق اوست.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، با تبیین عبارت محوری فص اسحاقیه، مراتب مظهر و مرضیه بودن نسبی و مطلق را بررسی می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر تمایز میان رضایت مقید و مطلق، و مراتب مظهر از غیرجمع تا انسان کامل، نظام‌مندی عرفانی این فص را در پرتو اصول شیعی روشن می‌سازند. این بخش، چونان پایه‌ای استوار، بنیان بحث‌های بعدی را شکل می‌دهد.

بخش دوم: معرفت و عمل در سلوک عرفانی

نقش معرفت به‌عنوان ریشه سلوک

معرفت، اساس سلوک عرفانی است و عمل، ظهور آن معرفت. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که معرفت، چونان ریشه‌ای است که درخت سلوک را بارور می‌سازد، اما بدون عمل، این ریشه به میوه نمی‌رسد. معرفت بدون عمل، نشانه فقدان معرفت حقیقی است، و عمل بدون معرفت، فاقد کمال است.

نقد یک‌جانبه‌نگری در معرفت و عمل

استاد فرزانه قدس‌سره، تأکید یک‌جانبه بر معرفت یا عمل را رد می‌کنند و سعادت را نتیجه تعادل میان این دو می‌دانند. این تعادل، چونان دو بال پرنده‌ای است که سالک را به سوی کمال پرواز می‌دهد. تأکید صرف بر معرفت، بدون ظهور در عمل، یا عمل بدون پشتوانه معرفت، به انحراف در سلوک می‌انجامد.

نقد عمل بدون معرفت

عمل بدون معرفت، مانند نمازی با وضوی باطل، فاقد اعتبار است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که عمل، تنها زمانی معتبر است که از معرفت سرچشمه گیرد، وگرنه چونان پوسته‌ای بی‌مغز، فاقد حقیقت است.

نقد اطمئنان ناشی از جهل مرکب

اطمئنان ناشی از جهل مرکب، گاه از علم بیشتر است، اما فاقد ارزش است. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به یقین فرعون به «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَىٰ» (قرآن کریم، نازعات: ۲۴)، این اطمئنان را نقد می‌کنند.

أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَىٰ

من پروردگار والای شما هستم.

این آیه، نشان‌دهنده اطمئنان باطل فرعون است که از جهل مرکب سرچشمه می‌گیرد و فاقد حقیقت است.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با تأکید بر نقش معرفت به‌عنوان ریشه سلوک و عمل به‌عنوان ظهور آن، بر ضرورت تعادل میان این دو تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد یک‌جانبه‌نگری و اطمئنان ناشی از جهل مرکب، راه سعادت را در هماهنگی معرفت و عمل می‌دانند. این بخش، چونان آیینه‌ای، پیوند عقل و عرفان را در سلوک عرفانی نشان می‌دهد.

بخش سوم: تمایز مراتب وجودی و نقد یکسان‌انگاری

تمایز انسان و غیرانسان در ظهورات الهی

استاد فرزانه قدس‌سره، از یکسان‌انگاری انسان با سنگ، گل، و خشت در ظهورات الهی انتقاد می‌کنند. همه موجودات، ظهورات الهی‌اند، اما انسان، به دلیل مقام جمع، متمایز است. این تمایز، چونان نوری است که جایگاه والای انسان را در نظام خلقت روشن می‌سازد.

نقد یکسان‌انگاری کافر و مؤمن

استاد فرزانه قدس‌سره، از یکسان‌انگاری کافر و مؤمن، عامل و غیرعامل انتقاد می‌کنند و بر حفظ حیثیت مراتب وجودی تأکید دارند. تفاوت میان کافر و مؤمن، جاهل و عالم، به مراتب کمالات آن‌ها بستگی دارد، و این تفاوت، چونان خطی روشن، مراتب وجودی را از هم متمایز می‌سازد.

نقد یکسان‌انگاری انسان و ملائکه

انسان، به دلیل مقام جمع، حتی از ملائکه متمایز است. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه «وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا» (قرآن کریم، بقره: ۳۱)، بر برتری انسان تأکید می‌کنند.

وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا

و به آدم همه نام‌ها را آموخت.

این آیه، جایگاه والای انسان را به‌عنوان مظهر جامع اسما نشان می‌دهد.

مراتب حیوانات و انسان‌ها

حیوانات و انسان‌ها دارای مراتب متفاوتی‌اند. برخی حیوانات، تالی‌تلو انسان‌اند، و برخی انسان‌ها، تالی‌تلو حیوان یا معصوم‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره این مراتب را چونان طیفی می‌دانند که از جمادات تا انسان کامل امتداد می‌یابد، و هر موجود، بر اساس سعه وجودی خود، در این طیف جای می‌گیرد.

رشد و زوال انواع موجودات

موجودات، در مسیر تکامل یا انحطاط، رشد یا زوال می‌یابند. برخی حیوانات به انسان نزدیک می‌شوند، و برخی مضمحل می‌گردند. استاد فرزانه قدس‌سره این فرآیند را با نظریه حرکت جوهری و تکامل وجودی تطبیق می‌دهند، که چونان جریانی پویا، موجودات را در مسیر کمال یا انحطاط هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با تأکید بر تمایز مراتب وجودی انسان، غیرانسان، کافر، مؤمن، و حتی ملائکه، بر ضرورت حفظ حیثیت مراتب وجودی تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد یکسان‌انگاری و تبیین مراتب کمالات، جایگاه والای انسان را در نظام خلقت روشن می‌سازند. این بخش، چونان نوری، مراتب وجودی را از تاریکی یکسان‌انگاری جدا می‌کند.

بخش چهارم: اسما و تجلی در مظاهر

طلب اسما برای مظهر

اسما، طالب مظهرند و برای ظهور کمال خود رقابت می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره این رقابت را چونان معرکه‌ای توصیف می‌کنند که در آن اسما، مانند حکیم، رحیم، و لطیف، برای تجلی در مظهر کامل به ستیز می‌پردازند. این معرکه، چونان نمایشگاهی است که انوار الهی در آن به ظهور می‌رسد.

نقش الله و رحمن در استجابت دعا

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ» (قرآن کریم، اسراء: ۱۱۰)، الله و رحمن را کلید استجابت دعا می‌دانند.

قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ

بگو: خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید.

الله، به‌عنوان اسم جامع، و رحمن، به‌عنوان اسم رحمت عام، در استجابت دعا نقش کلیدی دارند.

نقد زورگویی به اسما در دعا

استاد فرزانه قدس‌سره، از زورگویی به اسما در دعا انتقاد می‌کنند و خواستار طلب با ادب هستند. سالک باید با ادب از اسما طلب کند، نه با اجبار، تا فیض الهی نازل شود. این ادب، چونان کلیدی است که درهای فیض را می‌گشاید.

نقد تفسیر رب الارباب

استاد فرزانه قدس‌سره، رب الارباب را در واحدیت (سیطره اسمایی) می‌دانند، نه احدیت. احدیت، مرتبه «هو» است که فراتر از رب و اسما قرار دارد. این تمایز، چونان خطی روشن، مراتب وجودی را از یکدیگر جدا می‌سازد.

نقد تفاسیر غیرفنی اسما

تفاسیر غیرفنی و غیراستاندارد اسما، از نظر استاد فرزانه قدس‌سره، فاقد اعتبارند. تحلیل اسما نیازمند روش‌شناسی دقیق و قانون‌مند است، نه خودآموزی غیرفنی. این روش‌شناسی، چونان نوری است که مسیر عرفان نظری را روشن می‌سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، با تبیین نقش اسما در طلب مظهر و استجابت دعا، بر ضرورت ادب در طلب و روش‌شناسی دقیق در تحلیل اسما تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد تفاسیر غیرفنی و تمایز میان واحدیت و احدیت، پویایی تجلی اسما را در چارچوب عرفان نظری تبیین می‌کنند.

بخش پنجم: تفسیر آیات قرآنی و نقد تفاسیر نادرست

تفسیر آیه ربنا الذی أعطی

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه «رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ» (قرآن کریم، طه: ۵۰)، تأکید می‌کنند که خدا به هر موجود، مقتضای خلقتش را عطا کرده و رب الارباب، مرتبه واحدیت است.

رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ

پروردگار ما کسی است که به هر چیز آفرینش آن را عطا کرد، سپس هدایت نمود.

این آیه، با مفهوم فیض عام و خاص، هماهنگی دارد و هدایت الهی را در همه موجودات نشان می‌دهد.

تفسیر نفس مطمئنه

استاد فرزانه قدس‌سره، آیه «يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتِي» (قرآن کریم، فجر: ۲۷-۳۰) را در شأن امام حسین علیه‌السلام می‌دانند.

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتِي

ای نفس مطمئنه، به‌سوی پروردگارت بازگرد درحالی‌که خشنود و پسندیده هستی، پس در میان بندگانم درآی و به بهشتم وارد شو.

این آیه، مختص نفس مطمئنه‌ای است که رب خود را از میان ارباب شناخته و به کمال راضیه و مرضیه رسیده است.

نقد تفسیر شارح از نفس مطمئنه

استاد فرزانه قدس‌سره، تفسیر شارح مبنی بر اینکه ترک هوى و لذت فانیه منجر به راضیه و مرضیه بودن می‌شود را نقد می‌کنند. ترک هوى بدون معرفت، کمال نمی‌آورد، و معرفت، شرط اصلی رضایت الهی است. این نقد، چونان نوری است که حقیقت معرفت را از ظلمت عمل صرف جدا می‌سازد.

نقد تفسیر انذر عشیرتک الاقربین

استاد فرزانه قدس‌سره، تفسیر آیه «وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» (قرآن کریم، شعراء: ۲۱۴) به معنای دعوت به غذا را رد می‌کنند.

وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ

و خویشاوندان نزدیکت را هشدار ده.

انذار، به معنای هشدار دینی است، نه دعوت به غذا، و این تفسیر نادرست، از حقیقت آیه دور است.

نقد ادعای رضایت همگانی از پیامبر

استاد فرزانه قدس‌سره، ادعای رضایت مؤمنین و کافرین از احکام و افعال پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله را رد می‌کنند. این رضایت، مختص اولیای خداست، و کافران و برخی مسلمین از پیامبر راضی نبودند. این نقد، با آیه «رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ» (قرآن کریم، مائده: ۱۱۹) هماهنگ است.

رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ

خدا از آنها خشنود است و آنها از او خشنودند.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، با تبیین آیات قرآنی و نقد تفاسیر نادرست، بر ضرورت تفسیر صحیح و مبتنی بر معرفت تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تحلیل آیات نفس مطمئنه، انذار، و رضایت الهی، جایگاه والای عرفان شیعی را در فهم متون دینی روشن می‌سازند.

بخش ششم: ضرورت قاعده‌مندی در عرفان

عرفان قاعده‌مند در برابر کشف و شهود بی‌قاعده

استاد فرزانه قدس‌سره، عرفان را علمی قاعده‌مند می‌دانند که نیازمند کشف قواعد و تطبیق آنهاست. عرفان بی‌قاعده، چونان کشتی بدون سکان، به انحراف می‌انجامد. این قاعده‌مندی، چونان نوری است که مسیر سلوک را از تاریکی انحراف مصون می‌دارد.

نقد تفسیر نادرست از مرضیه بودن

استاد فرزانه قدس‌سره، تفسیر «فالمرضی لا یصح أن یکون مرضیاً مطلقاً» به‌عنوان جواب شرط را رد می‌کنند و آن را نتیجه قوله می‌دانند. این نقد، بر دقت در تفسیر متون عرفانی و پرهیز از تحریف معنا تأکید دارد.

نقد فضل اسماعیل بر اعیان

استاد فرزانه قدس‌سره، ادعای فضل اسماعیل بر همه اعیان را نقد می‌کنند و فضیلت او را نسبی می‌دانند. فضیلت و رذیلت، چونان دو کفه ترازو، تقابلی‌اند، و اسماعیل، تنها بر برخی اعیان فضیلت دارد، نه همه.

جمع‌بندی بخش ششم

بخش ششم، با تأکید بر قاعده‌مندی عرفان و نقد تفاسیر نادرست، بر ضرورت روش‌شناسی دقیق در عرفان نظری تأکید دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد ادعاهای غیرفنی و یکسان‌انگاری، راه را برای فهم صحیح عرفان هموار می‌سازند.

جمع‌بندی

فص اسحاقیه از فصوص الحکم، چونان دریچه‌ای به سوی اسرار مرضیه بودن، مراتب مظهر، و پیوند معرفت و عمل در سلوک عرفانی، به کاوش در مفاهیم عمیق عرفانی می‌پردازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با بیانی عمیق و نقادانه، این فص را در پرتو عقل، قرآن کریم، و اصول شیعی تبیین کرده‌اند. نقد یکسان‌انگاری انسان و غیرانسان، کافر و مؤمن، و تأکید بر قاعده‌مندی عرفان، از برجسته‌ترین نکات این درس‌گفتار است. آیات قرآنی، با ترجمه‌ای دقیق، به فهم عمیق‌تر مفاهیم کمک کرده‌اند. این نوشتار، با بازآفرینی محتوای درس‌گفتار، خواننده را به تأمل در حکمت الهی و عقلانیت عرفانی دعوت می‌کند.