متن درس

تبیین ظهورات الهی در بهشت و جهنم: شرح فص هودیه از فصوص الحکم

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۵۷۵)

مقدمه

این نوشتار، شرحی عمیق و جامع بر فص هودیه از فصوص الحکم ابن‌عربی است که با محوریت تبیین ظهورات الهی در بهشت و جهنم، تفاوت مراتب مظاهر جمالی و جلالی، و نقد دیدگاه‌های سوفسطایی و جبری در عرفان نگاشته شده است. هدف این اثر، ارائه تبیینی منسجم و دقیق از مفاهیم عرفانی و فلسفی است که با بهره‌گیری از تمثیلات و اشارات، معانی را با عمق و ظرافت به مخاطب منتقل می‌کند. این شرح، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار اصلی، به گونه‌ای بازنویسی شده که هم از نظر علمی و تخصصی معتبر باشد و هم از منظر ادبی، فاخر و دلنشین جلوه کند. ساختار این نوشتار شامل بخش‌های موضوعی است که هر یک به تبیین جنبه‌ای از ظهورات الهی، نقد دیدگاه‌های نادرست، و تحلیل مثال‌ها و آیات قرآنی می‌پردازد.

بخش اول: ظهورات الهی در عالم و مراتب آن

جهنم و بهشت به‌عنوان مظاهر الهی

جهنم و بهشت، به مثابه دو مظهر کلی از ظهورات الهی، مراتب متفاوتی از موجودات را در بر می‌گیرند. جهنم، مظهری است که مراتب اشقیا را شامل می‌شود، در حالی که بهشت، مظهر سعادت و مراتب سعداست. این دیدگاه، ریشه در اصل وحدت وجود دارد که عالم را جلوه‌ای از حق تعالی می‌داند. هرچند هر دو مظهر، از حق نشأت گرفته‌اند، اما آثار و مراتبشان به دلیل اقتضائات وجودی متفاوت است.

کمال اشقیا و سعداء

اعیان اشقیا با ورود به جهنم و اعیان سعداء با ورود به بهشت به کمال اقتضایی خود می‌رسند. این کمال، نه به معنای جبر محض، بلکه تحقق اقتضای وجودی هر گروه است. به عبارت دیگر، اشقیا و سعداء، بر اساس اعمال و اقتضائاتشان، به مرتبه نهایی وجودی خود نائل می‌شوند. این تبیین، بر اختیار انسانی و نقش عمل در تعیین سرنوشت تأکید دارد.

پیچیدگی فهم ظهورات

فهم ظهورات الهی و مراتب آن، به دلیل عمق و ظرافت، نیازمند مبانی فلسفی و اعتقادی است. بدون این مبانی، ممکن است تبیین‌های عرفانی به سوءتفاهم و گمراهی منجر شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این مباحث، از پیچیدگی‌هایی برخوردار است که حتی برای شارحان بزرگ نیز چالش‌برانگیز بوده است.

بخش دوم: تقسیم‌بندی مظاهر و نقد تساوی آن‌ها

تقسیم مظاهر حق به جمالی و جلالی

مظاهر الهی به دو دسته جمالی و جلالی تقسیم می‌شوند. مظاهر جمالی، به سعداء و آثار نیکوی الهی اشاره دارند، در حالی که مظاهر جلالی، شامل موجودات قهری و اشقیا هستند. هرچند اشقیا، نهایتی از مظاهر جلالی‌اند، اما همه جلالی‌ها اشقیا نیستند. این تقسیم‌بندی، تنوع صفات الهی را در عالم نشان می‌دهد.

نقد تساوی مظاهر

ادعای تساوی مظاهر جمالی و جلالی به دلیل ظهور حق بودن، دیدگاهی سوفسطایی و نادرست است. صرف ظهور بودن، برای تساوی در آثار و ارزش کافی نیست. استاد فرزانه قدس‌سره با تمثیلاتی چون حرارت و برودت، این تفاوت را روشن می‌سازند. حرارت، در مرتبه عشق و محبت، مایه صفا و حیات است، اما در مرتبه آتش سوزاننده، عامل نابودی است. به همین سان، برودت در حد لطافت، گواراست، اما در حد انجماد، ویرانگر است.

تمثیل مسجد و زندان

برای تبیین تفاوت مراتب، استاد به تمثیل مسجد و زندان اشاره می‌کنند. هر دو مکان، به عنوان بیت، ظهور حق‌اند، اما آثارشان از نظر آسایش و سعادت کاملاً متفاوت است. این تمثیل، نشان می‌دهد که صرف ظهور بودن، برای یکسان انگاشتن ارزش‌ها کافی نیست.

بخش سوم: نقد دیدگاه‌های سوفسطایی و جبری

نقد تساوی قاذورات و عسل

ادعای تساوی قاذورات و عسل به دلیل ظهور بودن، از منظر عرفانی و فلسفی نادرست است. استاد با تمثیل قاذورات و عسل، تأکید می‌کنند که فطرت انسانی، عسل را به قاذورات ترجیح می‌دهد. این تفاوت، ناشی از مراتب وجودی و اقتضائات فطری است.

نقد لذت در جهنم

دیدگاه برخی که مدعی‌اند اشقیا در جهنم به دلیل اقتضای عینه از عذاب لذت می‌برند، مورد نقد استاد قرار گرفته است. جهنم، مظهر عذاب و حرمان است، نه صفا و لذت. این سوءتفسیر، ناشی از عدم درک حقیقت عذاب الهی است.

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا

هرگاه پوست‌هایشان بریان شود، پوست‌های دیگر برایشان قرار می‌دهیم (النساء: ۵۶).

نقد جبر در تعیین اشقیا و سعداء

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اشقیا و سعداء به جبر تعیین نمی‌شوند. عمل، محیط، و تربیت، نقش اساسی در تغییر اقتضا دارند. به عنوان مثال، سگ اصحاب کهف با همراهی نیکان به سعادت رسید، در حالی که پسر نوح، به دلیل همراهی با بدان، به شقاوت افتاد.

بخش چهارم: نقش عمل و اقتضا در سرنوشت

حدیث عمل و سرنوشت

حدیثی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که می‌فرماید: «بنده‌ای عمل اهل بهشت را انجام می‌دهد تا یک وجب به بهشت مانده، اما با عمل اهل جهنم، به جهنم می‌رود.» این حدیث، بر نقش عمل در تعیین سرنوشت تأکید دارد و دیدگاه جبری را نفی می‌کند.

دعای قرآنی و نقش حکمت

دعای قرآنی «رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ» (الشعراء: ۸۳) به معنای «پروردگارا، به من حکمت عطا کن و مرا به شایستگان ملحق فرما» بر اهمیت حکمت و همراهی با صالحین در رسیدن به سعادت تأکید دارد.

رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ

پروردگارا، به من حکمت عطا کن و مرا به شایستگان ملحق فرما (الشعراء: ۸۳).

بخش پنجم: عالم آخرت و محدودیت ادراک انسانی

مثال رحم مادر و دنیا

استاد با تمثیل رحم مادر و دنیا، عظمت عالم آخرت را تبیین می‌کنند. نسبت دنیا به آخرت، مانند نسبت رحم مادر به دنیاست. انسان، به دلیل محدودیت ادراک، قادر به درک کامل عالم آخرت نیست. این تمثیل، به ناتوانی انسان در تصور عظمت آخرت اشاره دارد.

آیات قرآنی و فهم آخرت

حدود دو هزار آیه از قرآن کریم درباره آخرت نازل شده تا انسان به درک نسبی آن نائل شود. این آیات، راهنمایی برای فهم عظمت عالم آخرت‌اند و نشان‌دهنده اهمیت این موضوع در معارف دینی هستند.

نقد سوءتفسیر احادیث

بسیاری از احادیث و آیات، به دلیل تفسیر نادرست، دچار تحریف معنایی شده‌اند. استاد تأکید دارند که فهم صحیح متون دینی، نیازمند دقت و ظرافت عرفانی و فلسفی است.

بخش ششم: فطرت الهی و انسانیت در جهنم

فطرت الهی انسان

فطرت همه انسان‌ها الهی است و هیچ‌کس به ذات جهنمی نیست. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

فِطْرَةَ اللهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا

فطرت الهی که خدا مردم را بر آن سرشته است (الروم: ۳۰).

انسان، با فطرت الهی، از عذاب جهنم رنج می‌برد، نه آنکه از آن لذت ببرد.

انسانی بودن اشقیا

اشقیا در جهنم، انسان‌هایی با تمام کمالات ظاهری‌اند، اما دچار عذاب و حرمان‌اند. این عذاب، به انسانیت کامل آن‌ها ارائه می‌شود و نه به موجوداتی فاقد فطرت انسانی.

نتیجه‌گیری

این نوشتار، شرحی جامع و عمیق از فص هودیه فصوص الحکم ابن‌عربی ارائه داد که بر تبیین ظهورات الهی در بهشت و جهنم، تفاوت مراتب مظاهر جمالی و جلالی، و نقد دیدگاه‌های سوفسطایی و جبری متمرکز بود. با تأکید بر وحدت وجود، تفاوت‌های اساسی مراتب و آثار مظاهر روشن شد. نقد تساوی ظهورات، نقش عمل و اقتضا در سعادت یا شقاوت، و رد جبر و لذت در جهنم، از نکات کلیدی این شرح است. تمثیلات قاذورات و عسل، مسجد و زندان، و رحم و دنیا، به روشنی تفاوت مراتب را نشان دادند. این تحلیل، نه‌تنها به فهم عرفان ابن‌عربی کمک می‌کند، بلکه با نقدهای دقیق و تبیین‌های عمیق، زمینه را برای گفت‌وگوی عرفانی و فلسفی عمیق‌تر فراهم می‌سازد.