متن درس

شرح فصوص الحکم: تکوین اشیاء و ظهورات الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۶۱۵)

مقدمه: درآمدی بر تکوین اشیاء و نسبت آن با اراده الهی

کتاب فصوص الحکم، اثر جاودانه محی‌الدین ابن‌عربی، به‌عنوان یکی از قله‌های عرفان نظری، به تبیین معارف عمیق توحیدی و رابطه میان حق و خلق می‌پردازد. این اثر، با نگاهی ژرف به چیستی وجود، ظهورات الهی و نقش اراده ربوبی در تکوین اشیاء، راهی به سوی فهم حقیقت هستی می‌گشاید. شرح حاضر، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، با رویکردی تحلیلی و عرفانی، به بازخوانی مفهوم تکوین، نسبت آن با نفس شیء و اراده الهی، و نقد برداشت‌های ناصواب در این حوزه پرداخته است. متن پیش‌رو، با استناد به آیات قرآن کریم و با بهره‌گیری از تمثیلات و استدلال‌های فلسفی، مفاهیم پیچیده عرفانی را در قالبی منسجم و علمی ارائه می‌دهد. هدف این نوشتار، هدایت طالبان معرفت به سوی درک اصیل وحدت وجود و ظهورات ربوبی است، در حالی که از هرگونه داستان‌سرایی غیرضروری یا برداشت‌های غیرمنسجم پرهیز شده و بر انسجام عقلی و شرعی تأکید گردیده است.

بخش اول: چیستی تکوین و نسبت آن با نفس شیء

تکوین شیء به نفس آن

تکوین، که به معنای ایجاد و تحقق وجودی اشیاء است، به نفس شیء نسبت داده می‌شود، نه به حق‌تعالی به‌صورت مستقیم. این مفهوم، چنان‌که در کلام استاد فرزانه قدس‌سره آمده، بر این نکته تأکید دارد که شیئیت هر چیز، به خودش تعلق دارد، هرچند مبدأ این تکوین، اراده و امر الهی است. به‌عنوان مثال، زمین به ماهیت زمین بودن خود متکون است و آسمان به ماهیت آسمانی خود، اما این تکوین، از امر الهی سرچشمه می‌گیرد، مانند نوری که از خورشید ساطع می‌شود، اما سایه را به جسم نسبت می‌دهیم.

نقش اراده الهی در تکوین

اراده الهی، مبدأ تحقق اشیاء است، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (سوره یس، آیه ۸۲؛ «چون چیزی را اراده کند، فرمانش تنها این است که به آن می‌گوید: «باش»؛ پس می‌شود»). امر الهی، که در کلمه «کن» متجلی است، اراده ذاتی حق را نشان می‌دهد که به ظهور شیء در عالم وجود منجر می‌شود. «فیکون» بیانگر تحقق شیء است که به نفس آن نسبت داده می‌شود، مانند رودی که از چشمه‌ای جوشیده، اما جریانش به بستر خود وابسته است.

تمثیل عبد و مولا

برای تبیین این رابطه، استاد فرزانه قدس‌سره از تمثیل عبد و مولا بهره می‌جویند. مولا فرمان می‌دهد: «آب بیاور»، اما آوردن آب به عبد نسبت داده می‌شود. این تمثیل، به روشنی نشان می‌دهد که امر از حق است، اما فعل به شیء (عبد) منسوب است. همان‌گونه که نقاش، طرح را اراده می‌کند، اما رنگ و بوم، تجلی آن طرح‌اند، اراده الهی نیز مبدأ تکوین است، اما شیئیت به نفس شیء تعلق دارد.

جمع‌بندی بخش اول

این بخش، به تبیین چیستی تکوین و نسبت آن با نفس شیء پرداخت. تکوین، ظهور شیء در عالم وجود است که به اراده الهی وابسته است، اما شیئیت آن به خود شیء تعلق دارد. تمثیل عبد و مولا، این تمایز را به‌گونه‌ای روشن آشکار می‌سازد و بر وابستگی اشیاء به امر الهی و در عین حال نسبت تکوین به نفس شیء تأکید دارد.

بخش دوم: نقد برداشت‌های ناصواب و وحدت وجود

نقد تناقض در آرای شارحان

استاد فرزانه قدس‌سره به تناقض در آرای برخی شارحان اشاره می‌کنند که گاه عالم را وهم و خیال می‌دانند و گاه تکوین را به نفس شیء نسبت می‌دهند. این عدم انسجام، نتیجه فقدان تحفظ علمی و ناتوانی در جمع میان وحدت وجود و ظهورات خلقی است. چنین دیدگاه‌هایی، مانند بادبانی که بدون جهت در طوفان سرگردان است، از انسجام عقلی و عرفانی دور می‌افتند.

رد دیدگاه وهم و خیال بودن عالم

دیدگاه «كُلُّ مَا فِي الْكَوْنِ وَهْمٌ أَوْ خَيَالٌ» (هر آنچه در عالم است، وهم یا خیال است) به شدت مورد نقد قرار می‌گیرد. عالم، ظهورات الهی است و نه وهم یا خیال. شیئیت اشیاء، تجلی حق در تعینات وجودی است، مانند آینه‌ای که نور را بازمی‌تاباند، اما خود آینه، هویتی مستقل از نور ندارد.

تکوین و اعیان ثابته

تکوین اشیاء، به اعیان ثابته در علم الهی نسبت داده می‌شود. اعیان ثابته، که در علم الهی از ازل موجودند، مبنای ظهور اشیاء در عالم خارج‌اند. اراده الهی، به این وجود علمی تعلق می‌گیرد، نه به عدم مطلق، مانند طرحی که در ذهن معمار وجود دارد و سپس در عالم خارج تحقق می‌یابد.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با نقد دیدگاه‌های غیرمنسجم، بر ضرورت انسجام علمی در عرفان نظری تأکید کرد. عالم، ظهورات الهی است و نه وهم یا خیال. اعیان ثابته، به‌عنوان مبنای تکوین، نقش کلیدی در ظهور اشیاء دارند و اراده الهی، این ظهورات را به فعلیت می‌رساند.

بخش سوم: وجود علمی و خارجی و تفاوت تعینات

وجود علمی و نقش آن در تکوین

اشکال مطرح می‌شود که چگونه شیء معدوم می‌تواند تکوین یابد؟ پاسخ این است که اشیاء در علم الهی از ازل موجودند (وجود علمی) و اراده الهی به این وجود علمی تعلق می‌گیرد. این وجود علمی، مانند بذری است که در ذهن باغبان وجود دارد و با اراده او به نهال تبدیل می‌شود.

تمایز وجود علمی و خارجی

صفات اشیاء، مانند قابلیت پذیرش امر الهی، مختص وجود خارجی نیست، بلکه در وجود علمی نیز صادق است. این صفات، به نفس وجود تعلق دارند، مانند عدد زوج که چه در ذهن و چه در خارج، زوج است. این نکته، نشان‌دهنده وحدت صفات در ساحت‌های مختلف وجود است.

تفاوت تعینات در عوالم مختلف

تفاوت در ظهور صفات اشیاء، به عوالم مختلف بستگی دارد. عالم ارواح، با لطافتش، و عالم اجسام، با کثافت (سفتی) خود، تعینات متفاوتی را نشان می‌دهند. این تفاوت، مانند رنگ‌های گوناگون در یک نقاشی است که هر یک، جلوه‌ای از هنر نقاش را آشکار می‌سازد.

تمثیل گل و بیل

برای تبیین تفاوت تعینات، از مثال‌های ملموس مانند «گل» و «بیل» استفاده شده است. گل، در وجود علمی، لطافت را به ذهن می‌آورد، در حالی که بیل، سختی و استحکام را تداعی می‌کند. این تفاوت‌ها، حتی در ساحت علمی، متجلی است، مانند نقشی که در ذهن نقاش، پیش از خلق اثر، متعین می‌شود.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، به بررسی وجود علمی و خارجی و تفاوت تعینات در عوالم مختلف پرداخت. اعیان ثابته، مبنای تکوین اشیاء‌اند و صفات آنها، چه در علم الهی و چه در عالم خارج، صادق است. تفاوت تعینات، جلوه‌ای از تنوع مراتب وجودی است که در هر عالم، به‌گونه‌ای خاص ظهور می‌یابد.

بخش چهارم: نقد جبر و اختیار و داستان‌سرایی در عرفان

نقد دیدگاه جبر و اختیار مطلق

استاد فرزانه قدس‌سره، دیدگاه‌های جبر و اختیار مطلق را نقد می‌کنند و تأکید دارند که تکوین، نه جبری است و نه اختیاری، بلکه ظهوری است که به اراده الهی وابسته است. این دیدگاه، مانند میانه‌روی در مسیری است که از دو سوی افراط و تفریط به دور است، و به مفهوم «امر بین امرین» اشاره دارد.

اراده الهی، خودکار و دائمی

اراده الهی، دائمی و خودکار است، مانند فردی که به‌طور حرفه‌ای حرکت می‌کند و هر قدمش، بدون تأمل، با اراده‌ای روان انجام می‌شود. حق‌تعالی، بدون زحمت یا تأخیر، عالم را با اراده ذاتی خود اداره می‌کند، مانند جریانی که بی‌وقفه از چشمه‌ای جاری است.

نقد داستان‌سرایی در عرفان

استاد فرزانه قدس‌سره، داستان‌سرایی در عرفان، مانند روایات طی‌الارض یا شق‌القمر، را مورد نقد قرار می‌دهند و تأکید می‌کنند که این امور، چه راست و چه دروغ، برای سالک سودی ندارند. سالک باید به حقیقت وجودی خود توجه کند، مانند کشاورزی که به جای رویاپردازی، به پرورش نهال خود می‌پردازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با نقد دیدگاه‌های جبر و اختیار مطلق، بر ظهوری بودن تکوین تأکید کرد. اراده الهی، دائمی و خودکار است و داستان‌سرایی‌های غیرضروری، از مسیر معرفت حقیقی دور است. عرفان اصیل، بر حکمت عملی و معرفت وجودی متمرکز است.

بخش پنجم: پاسخ به اشکالات و تبیین فلسفی تکوین

اشکالات سه‌گانه و پاسخ به آنها

سه اشکال در متن مطرح شده است: نخست، چگونه شیء معدوم می‌تواند امر الهی را امتثال کند؟ دوم، چگونه شیئی که وجودش مستفاد از غیر است، بنفسه متکون می‌شود؟ سوم، چگونه شیء معدوم با موجود مقایسه می‌شود؟ پاسخ این است که اشیاء در علم الهی از ازل موجودند و اراده الهی به وجود علمی آنها تعلق می‌گیرد. این پاسخ، مانند کلیدی است که قفل‌های پیچیده را می‌گشاید.

تبیین فلسفی تکوین

عبارت «هَذَا هُوَ الْمَعْقُولُ فِي نَفْسِ الْأَمْرِ» به تبیین فلسفی تکوین اشاره دارد. تکوین شیء، به نفس آن نسبت داده می‌شود، اما از اراده الهی ناشی است. این تمایز، مانند جدایی میان علت تامه (اراده الهی) و معلول (فعل شیء) است که هر یک جایگاه خود را دارند.

نقد سواد علمی شارحان

استاد فرزانه قدس‌سره، به ضعف علمی برخی شارحان اشاره می‌کنند که به دلیل ناآگاهی از اصول فلسفی، دچار تناقض در بیانات خود می‌شوند. عرفان، به‌عنوان عروس علوم انسانی، نیازمند دقت و انسجام علمی است، مانند بنایی که بدون نقشه، به فروپاشی می‌انجامد.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با پاسخ به اشکالات سه‌گانه، بر وجود علمی اشیاء و نقش آن در تکوین تأکید کرد. تبیین فلسفی تکوین، تمایز میان اراده الهی و فعل شیء را روشن ساخت و نقد سواد علمی شارحان، بر ضرورت انسجام در عرفان نظری تأکید داشت.

بخش ششم: وحدت وجود و ظهورات الهی

تکوین و اعیان ثابته

تکوین اشیاء، به اعیان ثابته نسبت داده می‌شود، زیرا اعیان، عین حق‌اند و تحقق آنها، ظهور حقیقت الهی است. این دیدگاه، مانند آینه‌ای است که نور حق را در تعینات گوناگون بازمی‌تاباند.

تفاوت تعینات و ظهورات

تفاوت تعینات، در ظهور صفات اشیاء در عوالم مختلف متجلی است. گل، با لطافت، و بیل، با سختی، هر یک تعینی خاص دارند که در وجود علمی و خارجی، متمایز است. این تفاوت، مانند رنگ‌های متنوع در یک تابلوی نقاشی است که هر یک، جلوه‌ای از هنر نقاش را نشان می‌دهد.

نقد استقلال مخلوقات

استقلال مخلوقات، نفی می‌شود، زیرا تکوین آنها، ظهور اراده الهی است. همان‌گونه که سایه، بدون نور، هویتی ندارد، اشیاء نیز بدون اراده الهی، وجودی مستقل ندارند.

جمع‌بندی بخش ششم

این بخش، با تأکید بر وحدت وجود، تکوین اشیاء را ظهور اعیان ثابته در علم الهی دانست. تفاوت تعینات، جلوه‌ای از تنوع ظهورات الهی است و استقلال مخلوقات، نفی می‌شود، زیرا همه چیز، ظهور حق است.

نتیجه‌گیری: توحید و ظهورات ربوبی

این شرح، با تکیه بر مفاهیم عرفانی و فلسفی فصوص الحکم، به تبیین چیستی تکوین، نقش اراده الهی و نسبت آن با نفس شیء پرداخت. تکوین، ظهور اشیاء در عالم وجود است که به اعیان ثابته در علم الهی وابسته است. اراده الهی، مانند چشمه‌ای بی‌وقفه، عالم را به جریان می‌اندازد، اما شیئیت هر چیز، به نفس آن تعلق دارد. نقد دیدگاه‌های غیرمنسجم، مانند وهم و خیال دانستن عالم یا داستان‌سرایی‌های غیرضروری، بر ضرورت انسجام علمی و پایبندی به توحید تأکید دارد. عالم، آینه ظهورات الهی است و سالک، با درک این ظهورات، به حقیقت وحدت وجود نائل می‌آید. این متن، با دعای فهم عمیق‌تر معارف توحیدی، راه را برای تداوم مباحث عرفانی هموار می‌سازد.