متن درس

تبیین قوای نفسانی و نقد تعصبات در عرفان نظری: شرح حکمت قلبیه در کلام شعیبیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ششصد و پنجاه و سوم)

مقدمه: درآمدی بر حکمت قلبیه و قوای نفسانی

کتاب فصوص الحکم، اثر سترگ محی‌الدین ابن‌عربی، چون گوهری درخشان در آسمان عرفان نظری اسلامی می‌درخشد و دریچه‌ای به سوی فهم حقیقت وجود و قوای نفسانی انسان می‌گشاید. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه ششصد و پنجاه و سوم، به تبیین حکمت قلبیه در کلام شعیبیه می‌پردازد و با رویکردی عمیق و عقلانی، به بررسی قوای نفسانی انسان، از جمله قوه مفکره، وهم، و خیال، و نقد دیدگاه‌های شارحان این اثر می‌نشیند. محور این تحلیل، رد ادعای مادیت قوای نفسانی، تأکید بر تجرد این قوا، و نقد تعصبات و خطاهای علمی در متون عرفانی است. این نوشتار، با استناد به آیات قرآن کریم و مبانی فلسفی صدرایی، درصدد است تا با روشی منطقی و مبتنی بر اصول توحیدی، به رفع سوء‌تفاهمات و ارائه دیدگاهی منسجم و روشن بپردازد. ساختار این نوشتار، با بخش‌بندی‌های موضوعی و تحلیلی، به گونه‌ای طراحی شده که مفاهیم را با زبانی متین و روشن، همراه با تمثیلات و اشارات ادبی، ارائه دهد تا راه را برای فهم عمیق‌تر حقایق الهی هموار سازد.

بخش اول: نقد دیدگاه‌های شارحان درباره قوه مفکره

نقد اعتبار نظر فکری نزد اهل الله

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به دیدگاه شارحان فصوص الحکم، بیان می‌دارند که نزد برخی عارفان، نظر فکری به دلیل جسمانی تلقی شدن قوه مفکره فاقد اعتبار است. این دیدگاه، که ریشه در سوء‌تفاهم از ماهیت قوه مفکره دارد، چون غباری بر آیینه حقیقت، مانع از فهم صحیح این قوه شده است. استاد تأکید دارند که این ادعا با مبانی فلسفی صدرالمتألهین، که قوه مفکره را مجرد می‌داند، در تعارض است و نیازمند بازنگری است.

این تحلیل، چون مشعلی که تاریکی‌های ابهام را می‌زداید، بر ضرورت بازنگری در دیدگاه‌های سنتی تأکید دارد و از خلط میان مادیت و تجرد پرهیز می‌دهد.

تجرد قوه مفکره و رد مادیت آن

استاد فرزانه قدس‌سره با رد ادعای شارحان مبنی بر مادیت قوه مفکره، تأکید می‌کنند که این قوه، برخلاف تصور برخی، مجرد است و نه جسمانی. این دیدگاه، با مبانی فلسفه صدرایی همخوانی دارد که قوای نفسانی را به دلیل ماهیت غیرمادی‌شان مجرد می‌داند. قوه مفکره، چون نوری که از اعماق وجود انسان می‌تابد، از وابستگی به ماده مبراست و در ساحت معرفت، نقش بنیادین ایفا می‌کند.

این تبیین، چون آیینه‌ای صاف، حقیقت قوه مفکره را بازمی‌تاباند و از تصور نادرست مادیت آن پرهیز می‌دهد.

تجرد قوای خیال و وهم

استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌دارند که قوای خیال و وهم نیز، مانند قوه مفکره، مجردند و نه مادي. این دیدگاه، برخلاف نظر شارحان که این قوا را جسمانی می‌پندارند، با فلسفه صدرایی همسوست که تجرد قوای نفسانی را تأیید می‌کند. این قوا، گرچه در تعامل با بدن عمل می‌کنند، اما چون نسیمی که از روح الهی برمی‌خیزد، از ماده مستقل‌اند و در مراتب معرفتی نقش‌آفرین‌اند.

این تحلیل، چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، بر تجرد قوای نفسانی تأکید دارد و از خلط میان ماده و روح پرهیز می‌دهد.

نقد دیدگاه صدرا درباره صورت‌داری علم و خیال

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد دیدگاه صدرالمتألهین مبنی بر صورت‌دار بودن علم و خیال، تأکید می‌کنند که این دو، معنا هستند و نه صورت. برخلاف تصور صدرا که علم و خیال را دارای صورت خارجی در ذهن می‌داند، استاد استدلال می‌کنند که این قوا معانی ذهنی را حکایت می‌کنند و نه نسخه‌ای صوری از اشیاء خارجی. این دیدگاه، چون پلی که عقل را به حقیقت متصل می‌سازد، بر ماهیت غیرصوری علم تأکید دارد.

این نقد، چون تیغی تیز، حقیقت را از تصورات نادرست جدا می‌سازد و بر ضرورت فهم صحیح ماهیت علم تأکید دارد.

نقد تصور صورت در ذهن

استاد فرزانه قدس‌سره با رد تصور سنتی که صورت اشیاء (مانند دیوار) در ذهن به‌صورت مجرد وجود دارد، بیان می‌دارند که تصور اشیاء در ذهن، حکایت از معنای آن‌هاست و نه وجود صورت مشابه شیء خارجی. این دیدگاه، با تمثیلی از مانیتور و هارد کامپیوتر تقویت می‌شود که داده‌ها در آن‌ها به‌صورت دیجیتال و نه صوری ذخیره می‌شوند. این تحلیل، چون آیینه‌ای که حقیقت را بی‌غبار نشان می‌دهد، بر معنای ذهنی اشیاء تأکید دارد.

این تبیین، چون مشعلی که تاریکی‌های ابهام را می‌زداید، بر تمایز میان معنای ذهنی و صورت خارجی تأکید دارد.

معنای علم به جای صورت

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که علم به اشیاء، معنای آن‌ها را در ذهن منعکس می‌کند و نه صورت مشابه آن‌ها را. این دیدگاه، برخلاف تصور سنتی که علم را صوری می‌داند، با فلسفه‌های مدرن شناخت همسوست که بر معنای مفهومی تأکید دارند. علم، چون نوری که حقیقت اشیاء را در ذهن روشن می‌سازد، معنا را حکایت می‌کند و نه نسخه‌ای مادی از آن‌ها.

این تحلیل، چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، بر ماهیت غیرصوری علم تأکید دارد و از خلط میان معنا و صورت پرهیز می‌دهد.

خطاپذیری قوه مفکره و تجرد آن

استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌دارند که تجرد قوه مفکره مانع از خطاپذیری آن نیست. این قوه، گرچه مجرد است، ممکن است تحت تأثیر وهم یا خیال دچار خطا شود. این دیدگاه، با تأکید بر ضرورت آزمون و خطا در فرآیند شناخت، چون پلی استوار، سالک را به سوی حقیقت هدایت می‌کند و از تصور مصونیت مطلق قوه مفکره پرهیز می‌دهد.

این تبیین، چون نسیمی که غبار ابهام را می‌زداید، بر ضرورت آزمون اندیشه‌ها تأکید دارد و از تقدیس بی‌جا پرهیز می‌دهد.

دو چهره قوه مفکره: عقل و وهم

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که قوه مفکره دو چهره دارد: عقل، که کلی‌نگر است، و وهم، که به جزئیات می‌پردازد. هر دو چهره ممکن است تحت تأثیر عوامل خارجی یا داخلی دچار خطا شوند. این تمایز، چون آیینه‌ای که دو ساحت معرفت را بازمی‌تاباند، بر تفاوت میان عقل و وهم تأکید دارد و از خلط میان این دو پرهیز می‌دهد.

این تحلیل، چون مشعلی که مسیر معرفت را روشن می‌سازد، بر ضرورت فهم دقیق قوای نفسانی تأکید دارد.

تأثیر عوامل خارجی بر عقل

استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌دارند که عواملی مانند گرسنگی، پرخوری، یا تأثیرات وهم و خیال می‌توانند عقل را مختل کنند. این عوامل، چون غباری که بر آیینه عقل می‌نشیند، مانع از عملکرد صحیح آن می‌شوند. این دیدگاه، با روان‌شناسی شناختی که عوامل محیطی را در تصمیم‌گیری مؤثر می‌داند، همخوانی دارد.

این تبیین، چون نسیمی که غبار را می‌زداید، بر ضرورت حفظ تعادل در شرایط جسمانی و روانی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست این نوشتار، به نقد دیدگاه‌های شارحان درباره قوه مفکره و تأکید بر تجرد آن پرداخت. رد مادیت این قوه، نقد صورت‌داری علم و خیال، و تأکید بر خطاپذیری قوای نفسانی، مبنایی استوار برای فهم صحیح حکمت قلبیه فراهم آورد. این بخش، با تکیه بر مبانی فلسفی صدرایی و نقد دیدگاه‌های سنتی، راه را برای ادامه بحث هموار ساخت.

بخش دوم: نقد تعصبات و خطاهای علمی در عرفان

ضرورت آزمون اندیشه‌ها

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هر اندیشه‌ای نیازمند آزمون و ملاک برای تشخیص صحت است. این اصل، با استناد به آیه وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ (کهف: ۲۹، «و بگو حق از پروردگارتان است»)، بر جست‌وجوی حقیقت با ابزارهای منطقی و علمی تأکید دارد. اندیشه‌ها، چون نهال‌هایی که نیاز به مراقبت دارند، باید با ملاک‌های عقلانی آزمایش شوند تا از خطا مصون بمانند.

این دیدگاه، چون مشعلی که مسیر حقیقت را روشن می‌سازد، بر ضرورت روش‌شناسی علمی در عرفان و فلسفه تأکید دارد.

نقد ادعای معصومیت عارفان

استاد فرزانه قدس‌سره با رد ادعای معصومیت عارفان غیرمعصوم، تأکید می‌کنند که تنها معصومان، مانند انبیا و اولیای کامل، از خطا مصون‌اند. عارفان عادی، مانند فیلسوفان، ممکن است دچار خطا شوند. این دیدگاه، چون تیغی که حقیقت را از توهم جدا می‌سازد، بر خطاپذیری عارفان تأکید دارد و از تقدیس بی‌جا پرهیز می‌دهد.

این نقد، چون آیینه‌ای صاف، حقیقت را بازمی‌تاباند و از تعصب در برابر عارفان پرهیز می‌دهد.

ابزارهای فلسفی برای آزمون اندیشه‌ها

استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌دارند که فیلسوفان، با ابزارهایی مانند منطق، قیاس، و استدلال، از عارفان در آزمون اندیشه‌ها پیشی می‌گیرند. این برتری روش‌شناختی، که ریشه در تأکید ارسطو بر منطق دارد، چون پلی استوار، فیلسوفان را به سوی حقیقت هدایت می‌کند. عرفان، فاقد این ابزارهای دقیق، گاه به خطا می‌افتد.

این تحلیل، چون مشعلی که تاریکی‌های روش‌شناختی را روشن می‌سازد، بر ضرورت ابزارهای منطقی در معرفت تأکید دارد.

تناقض در مادیت قوه خیال

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد دیدگاه شارحان که قوه خیال را مادي اما مصون از خطا می‌دانند، این ادعا را تناقض‌آمیز می‌خوانند. اگر قوه خیال مادي باشد، باید برای همه خطاپذیر باشد، و استثنای عارفان غیرمنطقی است. این نقد، چون تیغی تیز، ضعف استدلالی شارحان را آشکار می‌سازد.

این تحلیل، چون آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، بر ضرورت منطق در نقد عرفانی تأکید دارد.

نقد تشبیه قوه خیال به بصر قلب

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد تشبیه شارحان که قوه خیال عارف را به بصر قلب مانند می‌کنند، بیان می‌دارند که این تشبیه، اگر صحیح باشد، باید برای همه صدق کند. محدود کردن آن به عارفان، چون پرده‌ای که حقیقت را پنهان می‌کند، غیرمنطقی است و ضعف استدلال شارحان را نشان می‌دهد.

این نقد، چون نسیمی که غبار را می‌زداید، بر ضرورت تعمیم منطقی در عرفان تأکید دارد.

نقد یقین عارف و شک فیلسوف

استاد فرزانه قدس‌سره با رد ادعای شارحان مبنی بر یقین مطلق عارف و شک دائم فیلسوف، تأکید می‌کنند که هر دو ممکن است خطا کنند یا یقین داشته باشند. این دیدگاه، با استناد به آیه إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا (نجم: ۲۸، «گمان، چیزی از حقیقت را بی‌نیاز نمی‌کند»)، بر ضرورت آزمون حقیقت تأکید دارد.

این تحلیل، چون مشعلی که تاریکی‌های تعصب را می‌شکافد، بر ضرورت نقد علمی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با نقد تعصبات و خطاهای علمی در متون عرفانی، بر ضرورت آزمون اندیشه‌ها، رد ادعای معصومیت عارفان، و برتری روش‌شناختی فلسفه تأکید کرد. این بخش، با تکیه بر آیات قرآن کریم و نقد دیدگاه‌های شارحان، مبنایی استوار برای فهم صحیح عرفان نظری فراهم آورد.

بخش سوم: نقد تعصبات دینی و ضرورت گفت‌وگوی عقلانی

تأثیر تعصبات دینی بر انحراف

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد تعصبات دینی، بیان می‌دارند که باور به معصومیت خود به دلیل ارتباط با معصومان، به تکبر و انحراف منجر شده است. این تعصبات، چون غباری بر آیینه حقیقت، جامعه را دچار بحران کرده و از فهم صحیح دین باز داشته است. این دیدگاه، با آیه وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ (إسراء: ۳۶، «و آنچه را که به آن علم نداری، دنبال مکن») همخوانی دارد که از پیروی کورکورانه نهی می‌کند.

این نقد، چون تیغی که حقیقت را از توهم جدا می‌سازد، بر ضرورت اصلاح باورهای دینی تأکید دارد.

نقد رفتارهای تعصبی

استاد فرزانه قدس‌سره رفتارهای تعصبی، مانند تکفیر و خشم، را نشانه بیماری روانی و ضعف شخصیت می‌دانند. این رفتارها، با آیه وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا (بقره: ۸۳، «و با مردم به نیکی سخن بگویید») در تعارض است که به رفتار نیکو توصیه می‌کند. این دیدگاه، چون نسیمی که غبار تعصب را می‌زداید، بر ضرورت تحمل و گفت‌وگوی عقلانی تأکید دارد.

این تحلیل، چون مشعلی که تاریکی‌های تعصب را روشن می‌سازد، بر ضرورت رفتار نیکو و عقلانی تأکید دارد.

ضرورت گفت‌وگوی عقلانی

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که گفت‌وگوهای عقلانی، بدون تعصب و خشم، راهی برای اصلاح باورها و فهم صحیح دین است. این اصل، با آیه ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ (نحل: ۱۲۵، «با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن») همخوانی دارد که بر گفت‌وگو با حکمت تأکید می‌کند. گفت‌وگو، چون پلی که قلوب را به هم متصل می‌سازد، راه را برای حقیقت‌جویی هموار می‌کند.

این دیدگاه، چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، بر ضرورت گفت‌وگوی عقلانی تأکید دارد و از تعصب پرهیز می‌دهد.

نقد تأثیر منفی باور به معصومیت

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد باور به معصومیت خود به دلیل ارتباط با معصومان، تأکید دارند که این باور به تکبر و عدم تحمل مخالفان منجر شده است. این دیدگاه، چون تیغی که ریشه‌های تعصب را می‌برد، بر ضرورت اصلاح این باور تأکید دارد و از تعمیم مصونیت معصومان به افراد عادی پرهیز می‌دهد.

این نقد، چون آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، بر ضرورت اصلاح باورهای دینی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با نقد تعصبات دینی و تأکید بر گفت‌وگوی عقلانی، بر ضرورت اصلاح باورها و پرهیز از تکفیر و خشم تأکید کرد. این بخش، با استناد به آیات قرآن کریم، راه را برای فهم صحیح دین و رفع انحرافات هموار ساخت.

بخش چهارم: ضرورت نقد متون عرفانی و اجتهاد در علوم اسلامی

نقد تقدیس ابن‌عربی

استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر عظمت ابن‌عربی، بیان می‌دارند که متون او پر از خطاهای علمی و تعصبات است که نیازمند نقد و تصحیح‌اند. این دیدگاه، چون قواسی که اقیانوس معرفت را از ناخالصی‌ها پاک می‌کند، بر ضرورت بازنگری در میراث عرفانی تأکید دارد.

این نقد، چون مشعلی که تاریکی‌های تقدیس را می‌شکافد، بر ضرورت رویکرد علمی به متون عرفانی تأکید دارد.

ضرورت نقد متون عرفانی

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که مطالعه انتقادی متون عرفانی، مانند فصوص الحکم، برای اصلاح باورها و رفع تعصبات ضروری است. این دیدگاه، چون تیغی که بت‌های فکری را درهم می‌شکند، بر ضرورت نقد علمی و پالایش متون تأکید دارد.

این تحلیل، چون ستاره‌ای که مسیر حقیقت را روشن می‌سازد، بر ضرورت نقد علمی تأکید دارد.

ضرورت اجتهاد در علوم اسلامی

استاد فرزانه قدس‌سره بیان می‌دارند که علوم اسلامی، از فلسفه و عرفان تا فقه و علوم اجتماعی، نیازمند اجتهاد تخصصی‌اند. این دیدگاه، بر جامعیت دین تأکید دارد و علوم اسلامی را فراتر از فقه می‌داند. اجتهاد، چون رودی زلال، معارف اسلامی را از غبار محدودیت‌ها پاک می‌سازد.

این تبیین، چون آیینه‌ای که حقیقت دین را بازمی‌تاباند، بر جامعیت علوم اسلامی تأکید دارد.

نقد تکفیر فلاسفه

استاد فرزانه قدس‌سره با رد اتهام ترک شرایع به فلاسفه، تأکید دارند که بسیاری از فلاسفه، مانند فارابی و ابن‌سینا، به دین متعهد بودند. این نقد، چون نسیمی که غبار تعصب را می‌زداید، بر انصاف در قضاوت درباره فلاسفه تأکید دارد.

این تحلیل، چون مشعلی که تاریکی‌های تعصب را روشن می‌سازد، بر ضرورت انصاف تأکید دارد.

نقد تعصبات معاصر

استاد فرزانه قدس‌سره با نقد تعصبات معاصر، بیان می‌دارند که این تعصبات، مانند گذشته، به انحراف و دعوا منجر شده‌اند. این دیدگاه، با آیه وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ (بقره: ۱۹۰، «تجاوز نکنید که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد») همخوانی دارد که از تعدی نهی می‌کند.

این نقد، چون تیغی که ریشه‌های تعصب را می‌برد، بر ضرورت اصلاح باورها تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، با نقد تقدیس ابن‌عربی، تأکید بر نقد متون عرفانی، و ضرورت اجتهاد در علوم اسلامی، بر رویکرد علمی و عقلانی به معارف دینی تأکید کرد. این بخش، با رد تکفیر فلاسفه و نقد تعصبات معاصر، راه را برای فهم صحیح و پالایش علوم اسلامی هموار ساخت.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین حکمت قلبیه در کلام شعیبیه و نقد دیدگاه‌های شارحان فصوص الحکم پرداخت. تجرد قوای نفسانی، رد ادعای مادیت آن‌ها، و نقد تعصبات و خطاهای علمی، مبنایی استوار برای فهم صحیح عرفان نظری فراهم آورد. تأکید بر گفت‌وگوی عقلانی، اجتهاد در علوم اسلامی، و پرهیز از تکفیر و تعصب، راه را برای اصلاح باورها و فهم جهانی حقیقت هموار ساخت. این تبیین، چون ستارگانی در آسمان معرفت، راه را برای وصول به حقیقت الهی روشن می‌سازد و از انحرافات و سوء‌تفاهمات پرهیز می‌دهد.