متن درس

شرح فصوص الحکم: تبیین عرفانی و فلسفی جبر، اختیار و علم الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ششصد و هشتاد و هفتم)

دیباچه

کتاب حاضر، شرحی عمیق و جامع بر فص شعیبیه از فصوص الحکم ابن عربی است که با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره در جلسه ششصد و هشتاد و هفتم، به بررسی مفاهیم بنیادین جبر، اختیار و علم الهی در چارچوبی عرفانی و فلسفی می‌پردازد. این اثر، چونان جویباری زلال، با رویکردی نقادانه و علمی، دیدگاه‌های جبری را مورد تحلیل قرار داده و با استناد به آیات قرآن کریم و استدلال‌های عقلی، رابطه علم الهی با هدایت و گمراهی را تبیین می‌کند. هدف این نوشتار، ارائه نگاهی منسجم و عمیق به نظام عرفانی ابن عربی است که با اصلاح تفاسیر نادرست، راه را برای فهمی روشن‌تر از حقیقت توحید و مسئولیت انسانی هموار می‌سازد. متن، با زبانی متین و استدلالی، به سان مشعلی فروزان، مسیر حقیقت‌جویی را برای مخاطبان متخصص روشن می‌کند و بر پیوند ناگسستنی علم و عمل در سلوک عرفانی تأکید می‌ورزد.

بخش نخست: تبیین جبر و علم الهی در نظام عرفانی

آغاز بحث با استناد به قرآن کریم

بحث با استناد به آیه شریفه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ (به نام خداوند بخشنده مهربان) آغاز می‌شود و به موضوع جبر و علم الهی در فصوص الحکم می‌پردازد. این مبحث، چونان پلی استوار، به تداوم گفتارهای پیشین درباره اعیان ثابته و علم الهی متصل است و به بررسی دیدگاه‌های شارح در این زمینه می‌پردازد.

دیدگاه جبری شارح درباره اعیان ثابته

شارح فصوص الحکم مدعی است که هر فرد مطابق اعیان ثابته خود عمل می‌کند و نمی‌تواند جز آنچه در وجود علمی‌اش نزد خداوند مقدر شده، رفتار کند. این دیدگاه، چونان بنایی سست، به جبر مطلق منجر می‌شود و اختیار انسانی را نفی می‌کند. شارح با استناد به آیه وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (قصص: ۵۶، به معنای: و او به هدایت‌یافتگان داناتر است)، ادعا می‌کند که خداوند از پیش می‌داند چه کسی هدایت یا گمراه می‌شود و این علم، به اعیان ثابته وابسته است.

تقسیم‌بندی علم الهی در دیدگاه شارح

شارح، علم الهی را به دو نوع تقسیم می‌کند: علم متبوع، که مستقل و آفریننده اعیان ثابته است، و علم تابع، که از اعیان ثابته ناشی می‌شود و اعمال افراد را مقدر می‌کند. این تقسیم‌بندی، چونان نقشی بر آب، به این باور منجر می‌شود که اعمال انسان‌ها از پیش تعیین‌شده و تغییرناپذیر است.

نقد دیدگاه علم تابع الهی

این دیدگاه که علم الهی تابع اعیان ثابته است، چونان سایه‌ای گمراه‌کننده، مردود است. علم الهی، فعلی و فعال است و هیچ انفعالی در آن راه ندارد. خداوند به همه هدایت‌یافتگان و گمراهان آگاه است، اما این علم، به جبر منجر نمی‌شود. آیه وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ صرفاً به علم مطلق الهی اشاره دارد و هیچ ارتباطی با جبر ندارد.

نقد سوءاستفاده از آیات قرآنی

استناد شارح به آیه وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ برای توجیه جبر، نادرست است. این آیه، چونان آینه‌ای روشن، تنها علم مطلق خداوند را نشان می‌دهد و منافاتی با اختیار انسانی ندارد. سوءتفسیر آیات، راه را بر فهم صحیح حقیقت می‌بندد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، به تبیین دیدگاه جبری شارح و نقد آن پرداخت. شارح با استناد به اعیان ثابته و علم تابع، اعمال انسان را مقدر و تغییرناپذیر می‌داند، اما این دیدگاه با حقیقت علم الهی، که فعلی و فعال است، ناسازگار است. آیات قرآن کریم، چونان مشعل‌هایی فروزان، علم مطلق خداوند را تأیید می‌کنند، اما این علم به جبر منجر نمی‌شود. این مباحث، بنیانی استوار برای فهم صحیح رابطه علم الهی و اختیار انسانی فراهم می‌کنند.

بخش دوم: نقد جبر و تأکید بر اختیار انسانی

نقد دیدگاه جبری در کلام اهل سنت

دیدگاه جبری شارح، ریشه در گمراهی‌های کلامی برخی از اهل سنت دارد که در مقابل اختیارگرایان افراطی، به جبر مطلق گراییدند. این دیدگاه، چونان بنایی سست، از عدم فهم صحیح حقایق ناشی می‌شود و با عدالت الهی و مسئولیت انسانی ناسازگار است.

مشکل اصلی بشر: جهل یا بی‌عملی؟

مشکل اصلی بشر، نه بی‌عملی، بلکه جهل و ناآگاهی است. اگر انسان‌ها حقیقت را بدانند، چونان پرندگانی که به سوی نور پرواز می‌کنند، به سوی خیر عمل خواهند کرد. بی‌عملی یا بدعملی، از ناآگاهی سرچشمه می‌گیرد، نه از فقدان اراده.

نقد ادعای علم بدون عمل

شارحان مدعی‌اند که بشر علم دارد، اما عمل نمی‌کند. این ادعا، چونان سایه‌ای گمراه‌کننده، نادرست است. علم حقیقی، چونان مشعلی فروزان، عمل را به دنبال دارد. بی‌عملی از ناآگاهی ناشی می‌شود، نه از وجود علم بدون عمل. کلام «کسی که گفتارش صادق باشد، عملش آن را تصدیق می‌کند» این حقیقت را تأیید می‌کند.

مثال ذهن گرفتار جهل

ذهن گرفتار جهل، چونان خانه‌ای که سال‌ها در بسته مانده و پر از گرد و خاک است، نمی‌تواند به حقیقت دست یابد. انسان باید ذهن خود را از ناآگاهی پالایش کند تا به سوی حقیقت رهنمون شود.

نقد رسانه‌ها و ژست‌های علمی

برخی رسانه‌ها، چونان نقاشانی که با رنگ‌های فریبنده حقیقت را می‌پوشانند، سخنان نادرست را با ژست علمی ارائه می‌کنند. این سخنان، از جهل سرچشمه می‌گیرند و با حقیقت علمی سازگار نیستند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، به نقد دیدگاه جبری و تأکید بر نقش جهل به‌عنوان مشکل اصلی بشر پرداخت. دیدگاه جبری، ریشه در گمراهی‌های کلامی دارد و با عدالت الهی ناسازگار است. علم حقیقی، عمل را به دنبال دارد و بی‌عملی از ناآگاهی ناشی می‌شود. پالایش ذهن از جهل، چونان کلیدی زرین، راه را برای وصول به حقیقت می‌گشاید.

بخش سوم: علم الهی و رابطه آن با هدایت و گمراهی

تبیین علم الهی به‌عنوان علم فعلی

علم الهی، چونان خورشیدی فروزان، فعلی و فعال است و هیچ انفعالی در آن راه ندارد. ظهورات هستی، تجلیات این علم‌اند و هیچ محدودیتی به اعیان ثابته ندارند. دیدگاه شارح که علم الهی را تابع اعیان ثابته می‌داند، چونان پرده‌ای تاریک، حقیقت را مخدوش می‌سازد.

نقد نظریه علم انفعالی

شارح مدعی است که اعیان ثابته به خداوند علم می‌دهند و علم الهی انفعالی است. این دیدگاه، چونان بنایی سست، با حقیقت علم الهی ناسازگار است. خداوند از همه جوانب هستی آگاه است و علم او به اعیان ثابته محدود نمی‌شود.

مثال رصد منجم

مثال منجمی که قمر در عقرب را پیش‌بینی می‌کند، چونان آینه‌ای روشن، نشان می‌دهد که علم الهی، علت اعمال نیست، بلکه صرفاً آگاهی از آنهاست. این علم، جبر را توجیه نمی‌کند.

تبیین هدایت الهی در قرآن کریم

آیه وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ (قصص: ۵۶، به معنای: ولی خدا هر که را بخواهد هدایت می‌کند) به هدایت الهی اشاره دارد، اما این هدایت با اختیار انسانی منافاتی ندارد. خداوند راه را نشان می‌دهد، اما انتخاب با انسان است.

تبیین اعیان ثابته و علم الهی

اعیان ثابته در علم الهی‌اند، اما علم خداوند به آنها محدود نیست. همه هستی، چونان آیینه‌ای زلال، ظهور علم الهی است. انحصار علم الهی به اعیان ثابته، چونان پرده‌ای بر حقیقت، نادرست است.

تمایز فصل نوری و اعیان ثابته

فصل نوری، چونان نوری که در عالم خارج می‌درخشد، قیدی مادی دارد، اما اعیان ثابته، چونان گوهری در علم الهی، پیش از عوالم است. خلط این دو، به گمراهی در فهم عرفانی منجر می‌شود.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، به تبیین علم الهی و نقد دیدگاه‌های جبری پرداخت. علم الهی، فعلی و فعال است و به اعیان ثابته محدود نیست. هدایت الهی با اختیار انسانی سازگار است و انسان در انتخاب راه آزاد است. تمایز میان فصل نوری و اعیان ثابته، چونان چراغی روشن، راه را برای فهم صحیح عرفانی هموار می‌کند.

بخش چهارم: مسئولیت انسانی و نقد جبر

نقد جبر و ظلم الهی

اگر اعمال انسان به اعیان ثابته وابسته باشد، خداوند ظالم خواهد بود، اما آیه وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ (فصلت: ۴۶، به معنای: و پروردگارت به بندگان ستمگر نیست) ظلم الهی را رد می‌کند. جبر، چونان سمی مهلک، عدالت الهی را نفی می‌کند.