متن درس

فصوص الحکم: تحلیل عرفانی-فلسفی اتيان عرش بلقيس و تجدد امثال

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۸۳۶)

دیباچه: تبیین عرفانی و فلسفی اتيان عرش بلقيس

این نوشتار، بازنویسی و تدوینی است از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره که با رویکردی عرفانی-فلسفی به بررسی مفهوم اتيان عرش بلقيس، نظریه تجدد امثال، و نقد دیدگاه‌های ابن‌عربی در این زمینه می‌پردازد. این اثر، با نگاهی دقیق و علمی، به تحلیل ظهورات الهی، مفهوم زمان، حرکت، و رابطه آن‌ها با آیات قرآنی پرداخته و با بهره‌گیری از تمثیلات فاخر و استعارات معنوی، مفاهیم را برای مخاطبان متخصص در حوزه عرفان اسلامی تبیین می‌کند. ساختار این نوشتار، با تقسیم‌بندی موضوعی و ارائه تحلیل‌های تفصیلی، به گونه‌ای طراحی شده که ضمن حفظ امانت‌داری به متن اصلی، نقدهای عمیق و پیوندهای معنایی را در قالبی دانشگاهی و منسجم ارائه دهد. آیات قرآن کریم با ترجمه‌ای دقیق و با رعایت احترام به ساحت قدسی آن، به‌عنوان محور تحلیل‌ها، در متن گنجانده شده‌اند.

بخش نخست: تحلیل اتيان عرش بلقيس در قرآن کریم

ادراک عرش بدون انتقال: نقدی بر تصورات نادرست

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تصور ادراک عرش بلقيس توسط سلیمان (ع) در مکان اصلی آن، بدون انتقال، با ظاهر قرآن کریم ناسازگار است. آیه کریمه فَرَاهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ (نمل: ۴۰؛ ترجمه: آن را نزد خود مستقر دید) صراحتاً بر مفهوم اتيان، یعنی آوردن و انتقال، دلالت دارد. این دیدگاه، به سان نوری است که ظلمت تصورات نادرست را می‌زداید و حقیقت قرآنی را آشکار می‌سازد.

تمایز ادراک و سیر در آیات قرآنی

استاد فرزانه قدس‌سره با اشاره به تفاوت میان مفاهیم قرآنی «نری» و «اسراء»، تبیین می‌کنند که وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (انعام: ۷۵؛ ترجمه: و این‌گونه ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم) بر ادراک و مشاهده دلالت دارد، در حالی که أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا (اسراء: ۱؛ ترجمه: بنده‌اش را شبانه سیر داد) به حرکت و سیر واقعی اشاره می‌کند. اتيان عرش بلقيس، در این چارچوب، مصداق سیر و انتقال است، نه ادراک بدون حرکت. این تمایز، به سان خط‌کشی است که مرزهای ظریف میان مفاهیم قرآنی را روشن می‌سازد.

نقد تصور گاری‌مانند عرش بلقيس

تصور عرش بلقيس به‌عنوان شیئی سنگین و حجیم، مانند گاری، از دیدگاه استاد فرزانه قدس‌سره نادرست است. عرش بلقيس، به‌عنوان شیئی محدود و نه چندان عظیم، نیازی به مکانیزم‌های پیچیده برای انتقال نداشت. این نقد، به سان اصلاح نقشه‌ای است که مسیر حقیقت را از گمراهی جدا می‌کند.

بخش دوم: تجدد امثال در عرفان اسلامی

دیدگاه ابن‌عربی درباره تجدد امثال

ابن‌عربی معتقد است که اتيان عرش بلقيس از طریق تجدد امثال، یعنی اعدام عرش در مکان بلقيس و ایجاد آن نزد سلیمان (ع)، رخ داده است. این دیدگاه، مبتنی بر نظریه تجدد امثال در عرفان اوست که ظهورات را نتیجه اعدام و ایجاد می‌داند. استاد فرزانه قدس‌سره این نظریه را به چالش کشیده و آن را ناسازگار با حقیقت عرفانی می‌دانند. تجدد امثال، به سان جریانی مداوم از نور الهی است که در هر لحظه، ظهوری نو می‌یابد، نه آنکه با اعدام و نابودی همراه باشد.

نقد اعدام و ایجاد در تجدد امثال

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تجدد امثال به معنای اعدام و ایجاد نیست، بلکه کون بعد کون، یعنی ظهور پس از ظهور و تعینات الهی است. در عالم، هیچ اعدامی رخ نمی‌دهد، بلکه همه‌چیز در سیر مداوم ظهورات الهی است. این دیدگاه، با آیه کریمه اقْرَأْ كِتَابَكَ (اسراء: ۱۴؛ ترجمه: کتابت را بخوان) همخوانی دارد که بر فعلیت کامل ناسوت انسان و استمرار وجود دلالت می‌کند. این اصل، به سان دریایی است که امواج ظهورات الهی در آن بی‌وقفه جریان دارند.

کون بعد کون در عرفان شیعی

در عرفان شیعی، تجدد امثال به معنای ایجاد پس از ایجاد، چه در ظرف ارادی و چه در ظرف طبیعی، تعریف می‌شود. این اصل، بیانگر آن است که عالم، سراسر ظهور و تعین الهی است و هیچ‌گونه اعدام یا فوتی در آن راه ندارد. این دیدگاه، به سان خورشیدی است که پرتوهایش در هر لحظه، جلوه‌ای نو به عالم می‌بخشد.

بخش سوم: زمان، حرکت و محدودیت‌های مادی

نقد وحدت زمان در فلسفه ابن‌عربی

ابن‌عربی معتقد است که وحدت زمان، مانع حرکت تدریجی است، اما استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را نادرست می‌دانند. زمان، وجودی متسرم و غیرقرار است که حرکت در آن، چه به‌صورت بطیء و چه سریع، ممکن است. زمان، به سان جویباری است که جریان حرکت در آن، با سرعت‌های گوناگون، جاری می‌شود و وحدت آن، مانع سرعت نیست.

زمان به‌عنوان مقدار حرکت

استاد فرزانه قدس‌سره زمان را مقدار حرکت تعریف می‌کنند و تأکید دارند که حرکت، ذاتاً در ظرف زمان رخ می‌دهد. سرعت حرکت، حتی تا حد نور، با وحدت زمان منافاتی ندارد. این دیدگاه، به سان کلیدی است که قفل پیچیدگی‌های فلسفی را می‌گشاید و حقیقت حرکت را در ظرف زمان روشن می‌سازد.

سرعت حرکت عرش بلقيس

اتيان عرش بلقيس، در زمانی کمتر از قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ (نمل: ۴۰؛ ترجمه: پیش از آنکه پلک بر هم زنی) رخ داد، که نشان‌دهنده سرعتی فوق‌العاده، اما در چارچوب قوانین طبیعی و الهی است. این انتقال، به دلیل محدودیت و کوچکی عرش، نیازی به اعدام نداشت و به سان نسیمی بود که در لحظه‌ای کوتاه، گلی را از شاخه‌ای به شاخه دیگر می‌برد.

محدودیت ماده و حرکت نوری

حرکت نوری، در ظرف ماده محدود است، اما در عوالم غیرمادی، سرعت‌های بالاتر ممکن می‌شود. عرش بلقيس، به دلیل ماهیت مادی محدود خود، نیازی به حرکت نوری نداشت. این دیدگاه، به سان آینه‌ای است که تفاوت مراتب وجودی را در عالم ماده و غیرماده بازتاب می‌دهد.

بخش چهارم: نقدهای فلسفی و عرفانی بر دیدگاه ابن‌عربی

نقد استناد به خلق جدید

استاد فرزانه قدس‌سره استناد ابن‌عربی به آیه کریمه بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ (ق: ۱۵؛ ترجمه: بلکه از آفرینش جدید در سرگردانی‌اند) را برای توجیه اتيان عرش بلقيس نادرست می‌دانند. این آیه، به خلق جدید در قیامت اشاره دارد، نه به سرعت انتقال در دنیا. این نقد، به سان صیقلی است که زنگار سوءتفاهم را از آیات قرآنی می‌زداید.

تفاوت عرفان شیعی و سنی

استاد فرزانه قدس‌سره تفاوت میان عرفان شیعی و سنی را در روش‌شناسی آن‌ها تبیین می‌کنند. عرفای اهل سنت، مانند غزالی و ابن‌عربی، از کلام به عرفان رسیدند، در حالی که عرفای شیعه از منطق به فلسفه و سپس به عرفان راه یافتند. این تفاوت، به سان دو مسیر است که یکی از دریای کلام و دیگری از کوهستان فلسفه به قله عرفان می‌رسد.

ضعف فلسفی ابن‌عربی

استاد فرزانه قدس‌سره ضعف‌های فلسفی ابن‌عربی را در فهم مسائل زمان و حرکت برجسته می‌کنند. محدودیت‌های علمی و منطقی او، مانع از تحلیل دقیق این مفاهیم شده است. این نقد، به سان چراغی است که کاستی‌های مسیر فکری ابن‌عربی را روشن می‌سازد.

بخش پنجم: حرکت الهی و تصرفات معنوی

انتقال عرش با تصرف الهی

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انتقال عرش بلقيس، با تصرف الهی و بدون نیاز به اعدام رخ داده است. این انتقال، در ظرف زمان و مکان و با سرعتی بالا انجام شد. این دیدگاه، به سان رودی است که با قدرت الهی، موانع را درمی‌نوردد و به مقصد می‌رسد.

حرکت تجردی و همت

در عوالم غیرمادی، حرکت تجردی با همت و اراده الهی ممکن است و می‌تواند فراتر از سرعت نور باشد. این اصل، به سان بال‌هایی است که روح را در مراتب وجودی به پرواز درمی‌آورد.

مقایسه عرش و فرش سلیمان

استاد فرزانه قدس‌سره اشاره دارند که فرش سلیمان، از عرش بلقيس سریع‌تر بود و کارهای سلیمان (ع)، قوت بیشتری داشت، اما هیچ‌یک نیازی به اعدام نداشتند. این مقایسه، به سان نمایش دو پرتو از نور الهی است که هر یک، جلوه‌ای متفاوت اما هماهنگ دارند.

بخش ششم: نقد متکلمان و استمرار وجود

نقد کون و فساد متکلمان

متکلمان، عالم را با کون و فساد توصیف می‌کردند، اما استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که عالم، سراسر ظهور و ایجاد است و اعدامی در آن رخ نمی‌دهد. این دیدگاه، به سان باغی است که در آن، هیچ گلی پژمرده نمی‌شود، بلکه هر لحظه، شکوفه‌ای نو می‌روید.

استمرار وجود و تجدد امثال

تجدد امثال، به معنای جعل مماثل و ظهور مداوم است، نه اعدام. عالم، در حال استمرار و تحول است، و این پویایی، به سان جریانی است که حیات را در کالبد هستی جاری می‌سازد.

نقد تصور استقلال خلق

تصور استقلال خلق از خدا، مانند تیر جدا از کمان، نادرست است. خلق، به خدا وابسته است و لحظه به لحظه ایجاد می‌شود. این اصل، به سان رشته‌ای است که تمام موجودات را به سرچشمه الهی پیوند می‌دهد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، به تبیین عرفانی-فلسفی اتيان عرش بلقيس و مفهوم تجدد امثال پرداخته است. نقدهای اساسی بر دیدگاه ابن‌عربی، از جمله نادرستی اعدام و ایجاد، خلط میان ادراک و حرکت، و استناد نادرست به آیات قرآنی، نشان‌دهنده عمق تحلیل عرفانی شیعی است. تجدد امثال، به معنای کون بعد کون و ظهور مداوم الهی است، نه اعدام. زمان، به‌عنوان مقدار حرکت، ظرف ظهورات است و وحدت آن، مانع سرعت‌های بالا نیست. اتيان عرش بلقيس، حرکتی واقعی در زمان و مکان بود که با تصرف الهی محقق شد. عرفان شیعی، با تکیه بر فلسفه و منطق، از دیدگاه‌های کلامی متکلمان و ابن‌عربی دقیق‌تر است و عالم را سراسر ظهورات الهی می‌داند. این اثر، با نگاهی علمی و فاخر، راه را برای فهمی ژرف‌تر از مفاهیم عرفانی و قرآنی هموار می‌سازد.