متن درس

تحلیل عرفانی و قرآنی فص موسویه: تأمل در داستان موسی و خضر

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰۸۷)

مقدمه

فص موسویه از فصوص الحکم ابن‌عربی، چونان گوهری درخشان در گنجینه عرفان اسلامی، به تبیین مقام والای حضرت موسی علیه‌السلام و رابطه او با اسمای الهی می‌پردازد. این نوشتار، با تمرکز بر داستان دیدار موسی و خضر در قرآن کریم، به بررسی ابعاد عرفانی، اخلاقی و قرآنی این رویداد می‌نشیند. استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی نقادانه و مبتنی بر آیات قرآنی، به تحلیل غفلت ظاهری موسی، رحمت الهی در نسيان، و ادب و انصاف میان این دو رجل الهی پرداخته‌اند. این بررسی، مانند جویباری زلال که از چشمه حقیقت جاری می‌شود، با استناد به نصوص قرآنی و پرهیز از تأویلات غیرمستند، مفاهیم را با ساختاری منسجم و علمی برای مخاطبان آگاه ارائه می‌دهد. تمثیلات ادبی، چون نسیمی که بر شاخسار معرفت می‌وزد، به متن عمق و زیبایی بخشیده، اما چارچوب علمی و دانشگاهی آن حفظ شده است. هدف این نوشتار، روشن‌سازی ابعاد عرفانی داستان موسی و خضر، نقد تفاسیر نادرست، و ارائه الگویی برای تعاملات علمی و معنوی با تأکید بر ادب و انصاف است.

بخش یکم: غفلت موسی و رحمت الهی

مفهوم غفلت موسی در سیاق قرآنی

داستان موسی و خضر، که در سوره کهف (آیات ۶۰-۸۲) روایت شده، چونان نقشی بر پرده حکمت الهی، به لحظه‌ای اشاره دارد که حضرت موسی علیه‌السلام از حکمت اعمال خضر بی‌خبر بود. این بی‌خبری، که در برخی تفاسیر به غفلت یا نسيان تعبیر شده، از منظر استاد فرزانه قدس‌سره رحمتی الهی برای بندگان است. قرآن کریم در آیه وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَىٰ مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا (کهف: ۶۸؛ و چگونه بر چیزی که از آن آگاه نیستی، صبر می‌کنی؟) به بی‌خبری موسی از حکمت اعمال خضر اشاره دارد. این بی‌خبری، مانند سایه‌ای که بر آگاهی می‌افتد، نه از سر فراموشی علم پیشین، بلکه به دلیل عدم آگاهی از اسرار الهی اعمال خضر بود.

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که نسيان در اینجا به معنای فراموشی علم پیشین نیست، بلکه به بی‌خبری موسی از حکمت الهی بازمی‌گردد. این دیدگاه، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، مفهوم غفلت را از معنای لغوی آن (فراموشی علم) جدا کرده و به عدم آگاهی از اسرار الهی معطوف می‌دارد. این رحمت الهی، مانند جویباری که خاک تشنه را سیراب می‌کند، بندگان را از مؤاخذه به سبب نادانی در برابر حکمت‌های الهی مصون می‌دارد.

نقد تفسیر غفلت و نسيان موسی

برخی تفاسیر عرفانی، مانند آنچه در فصوص الحکم آمده، بی‌خبری موسی را به غفلت یا نسيان به معنای فراموشی علم پیشین تعبیر کرده‌اند. این دیدگاه، مانند شاخه‌ای که از درخت حقیقت جدا شده، با سیاق قرآنی ناسازگار است. قرآن کریم صراحتاً بی‌خبری موسی را به عدم احاطه به حکمت اعمال خضر نسبت می‌دهد، نه فراموشی علم پیشین. استاد فرزانه قدس‌سره با تأکید بر تعریف دقیق لغوی و قرآنی غفلت و نسيان، این تفسیر را نقد کرده و آن را نتیجه عدم دقت در استناد به نصوص قرآنی می‌دانند. نسيان، مانند لحظه‌ای که آدمی از خواندن نمازی غافل می‌شود، به فراموشی علم پیشین اشاره دارد، حال آنکه موسی از حکمت اعمال خضر آگاهی نداشت و این بی‌خبری، به معنای غفلت یا نسيان نیست.

رحمت الهی در بی‌خبری موسی

بی‌خبری موسی از حکمت اعمال خضر، مانند سایه‌ای که بر آفتاب می‌افتد، نه تنها نقص نیست، بلکه رحمتی الهی برای بندگان است. این رحمت، مانند دری که به سوی آگاهی گشوده می‌شود، به بندگان اجازه می‌دهد تا از نقایص خود آگاه شوند و بدانند که اعمال الهی هرگز به زیان آنها نیست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این بی‌خبری، مانند بذری که در خاک رنج کاشته می‌شود، به رشد معنوی انسان کمک می‌کند. گاه نسيان یا حتی گناه، مانند کلیدی که قفل دل را می‌گشاید، انسان را به خدا نزدیک‌تر می‌کند، در حالی که عبادت مغرورانه، مانند دیواری که میان بنده و خدا فاصله می‌اندازد، او را از حقیقت دور می‌سازد.

دعا برای شایستگی الهی

انسان باید از خداوند بخواهد که با او بر اساس شایستگی الهی رفتار کند، نه بر اساس شایستگی‌های ناقص انسانی. قرآن کریم در آیه يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ ۚ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ (مائده: ۵۴؛ خداوند آنها را دوست دارد و آنها نیز او را دوست دارند؛ در برابر مؤمنان فروتن و در برابر کافران سرفرازند) بر تواضع در برابر خدا و مؤمنان تأکید دارد. این دعا، مانند نسیمی که غبار نفس را می‌زداید، انسان را به سوی تسلیم و تواضع در برابر مقام ربوبی هدایت می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره این دعا را نشانه‌ای از آگاهی به محدودیت‌های انسانی و اعتماد به حکمت الهی می‌دانند.

جمع‌بندی بخش یکم

بی‌خبری موسی از حکمت اعمال خضر، مانند آیینه‌ای که حقیقت رحمت الهی را بازمی‌تاباند، نه تنها نقص نیست، بلکه رحمتی برای بندگان است. این بی‌خبری، که به اشتباه غفلت یا نسيان تعبیر شده، نتیجه عدم آگاهی از اسرار الهی است، نه فراموشی علم پیشین. نقد تفاسیر نادرست، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر ضرورت استناد به نصوص قرآنی تأکید دارد. دعا برای شایستگی الهی، مانند کلیدی که درهای معرفت را می‌گشاید، انسان را به سوی تواضع و تسلیم هدایت می‌کند. این بخش، زمینه را برای بررسی شرط خضر و مراتب علمی فراهم می‌آورد.

بخش دوم: شرط خضر و مراتب علمی

شرط خضر برای همراهی موسی

خضر، به‌عنوان بنده‌ای عالم که خداوند به او علم لدنی عطا کرده بود، شرطی برای همراهی موسی قرار داد: اینکه موسی از اعمال او سؤال نکند. قرآن کریم در آیه قَالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا ۝ وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَىٰ مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا (کهف: ۶۷-۶۸؛ گفت: تو هرگز نمی‌توانی با من شکیبایی کنی. و چگونه بر چیزی که از آن آگاه نیستی، صبر می‌کنی؟) به این شرط اشاره دارد. این شرط، مانند دیواری که از دخالت در حکمت الهی جلوگیری می‌کند، نشانه‌ای از رحمت الهی برای بندگان است تا در صورت نادانی از احکام الهی، مورد مؤاخذه قرار نگیرند.

استاد فرزانه قدس‌سره این شرط را نشانه‌ای از حکمت الهی در آموزش صبر و تسلیم می‌دانند. این شرط، مانند مشعلی که مسیر حقیقت را روشن می‌کند، بر ضرورت پرهیز از قضاوت شتابزده در برابر اعمال حکیمانه تأکید دارد. موسی، به دلیل جلال نبوی و اولوالعزمی، نتوانست بر این شرط پایدار بماند، اما این ناتوانی، مانند بذری که در خاک رنج کاشته می‌شود، به رشد معنوی او کمک کرد.

مأموریت خضر و مراتب علمی

خداوند با مأموریت خضر، مانند نقاشی که بر بوم حکمت نقش می‌بندد، به موسی نشان داد که مراتب علمی متنوعی در میان بندگان وجود دارد. قرآن کریم در آیه فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا (کهف: ۶۵؛ پس بنده‌ای از بندگان ما را یافتند که به او از جانب خود رحمتی داده و از نزد خود دانشی به او آموخته بودیم) خضر را بنده‌ای عالم معرفی می‌کند که علم لدنی از خداوند دریافت کرده است. این مأموریت، مانند آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، بر وجود مراتب بالاتر علمی حتی نسبت به پیامبران اولوالعزم تأکید دارد.

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این مأموریت، نه برای تحقیر موسی، بلکه برای آگاهی او از محدودیت‌های علمی و تقویت تواضع او بود. خضر، مانند ستاره‌ای که در آسمان معرفت می‌درخشد، با علم لدنی خود، مراتب بالاتر آگاهی را به موسی نشان داد. این دیدگاه، مانند جویباری زلال، بر تنوع مراتب علمی و ضرورت تواضع در برابر حکمت الهی تأکید دارد.

نقد نسبت دادن نبوت به خضر

برخی تفاسیر، خضر را پیامبر دانسته‌اند، اما قرآن کریم او را به‌عنوان عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا (بنده‌ای از بندگان ما) معرفی می‌کند، نه پیامبر. استاد فرزانه قدس‌سره با استناد به آیات سوره کهف، این دیدگاه را نقد کرده و خضر را رجل غیب و عالمی لدنی می‌دانند که در زمین تابع موسی بود. این نقد، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر ضرورت استناد دقیق به نصوص قرآنی تأکید دارد. خضر، مانند نوری که از چشمه حکمت الهی ساطع می‌شود، دارای علم لدنی بود، اما این علم او را به مقام نبوت نرساند.

جمع‌بندی بخش دوم

شرط خضر برای همراهی موسی، مانند دیواری که از شتابزدگی در قضاوت جلوگیری می‌کند، رحمتی الهی برای بندگان است. مأموریت خضر، مانند آیینه‌ای که مراتب علمی را بازمی‌تاباند، بر تنوع آگاهی در میان بندگان خدا تأکید دارد. نقد نسبت دادن نبوت به خضر، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر ضرورت استناد به نصوص قرآنی تأکید می‌کند. این بخش، زمینه را برای بررسی اعتراضات موسی و ادب او در برابر خضر فراهم می‌آورد.

بخش سوم: اعتراضات موسی و ادب الهی

اعتراضات موسی به اعمال خضر

موسی در سه واقعه (خرق کشتی، قتل غلام، و ساخت دیوار) به اعمال خضر اعتراض کرد، اما دخالتی در آنها نکرد. قرآن کریم در آیات فَانْطَلَقَا حَتَّىٰ إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا ۖ قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا (کهف: ۷۱؛ پس روانه شدند تا آنگاه که سوار کشتی شدند، آن را سوراخ کرد. گفت: آیا آن را سوراخ کردی تا سرنشینانش را غرق کنی؟ راستی کار زشتی کردی!) و فَانْطَلَقَا حَتَّىٰ إِذَا لَقِيَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ ۖ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُكْرًا (کهف: ۷۴؛ پس روانه شدند تا آنگاه که با پسری برخورد کردند و او را کشت. گفت: آیا جان پاکی را بدون قصاص کشتی؟ راستی کار زشتی کردی!) به اعتراضات موسی اشاره دارد. این اعتراضات، مانند فریادی از عمق غیرت نبوی، از جلال نبوی و اولوالعزمی موسی ناشی شده بود.

استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که موسی، با وجود قول به عدم سؤال، به دلیل غیرت نبوی و دیدن اعمال ظاهراً نادرست، نتوانست سکوت کند. این اعتراضات، مانند شاخه‌هایی که از درخت حقیقت می‌رویند، نه از سر معصیت، بلکه از غیرت بر احکام الهی بود. موسی، مانند نگهبانی که از حریم شرع پاسداری می‌کند، نظر خود را بیان کرد، اما از دخالت در اعمال خضر پرهیز نمود.

عدم معصیت موسی

قرآن کریم در آیه قَالَ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِي لَكَ أَمْرًا (کهف: ۶۹؛ گفت: اگر خدا بخواهد، مرا شکیبا خواهی یافت و در هیچ کاری از تو نافرمانی نمی‌کنم) تعهد موسی به عدم معصیت را نشان می‌دهد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که موسی معصیت نکرد، بلکه تنها نظر خود را بیان کرد و از دخالت در اعمال خضر خودداری نمود. این رفتار، مانند آیینه‌ای که ادب الهی را بازمی‌تاباند، نشان‌دهنده تعهد موسی به احترام به خضر و پرهیز از مخالفت عملی بود.

پاسخ خضر به اعتراضات موسی

خضر در پاسخ به اعتراضات موسی، بر بی‌خبری او از حکمت اعمالش تأکید کرد. قرآن کریم در آیه قَالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا (کهف: ۶۷؛ گفت: تو هرگز نمی‌توانی با من شکیبایی کنی) و آیه قَالَ هَٰذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ ۚ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا (کهف: ۷۸؛ گفت: اینک جدایی میان من و توست. به‌زودی تو را از تأویل آنچه نتوانستی بر آن صبر کنی، آگاه می‌کنم) به پاسخ خضر و مفارقت او از موسی اشاره دارد. این پاسخ‌ها، مانند نوری که تاریکی را می‌شکافد، بر ناتوانی موسی در صبر به دلیل بی‌خبری از حکمت الهی تأکید دارند.

مفارقت موسی و خضر

پس از سومین اعتراض، خضر مفارقت را اعلام کرد و حکمت اعمال خود را توضیح داد. این مفارقت، مانند جدایی دو شاخه از یک درخت که هر یک به سوی نور می‌روند، با ادب و احترام انجام شد. موسی، با آگاهی از مقام نبوت خود، سکوت کرد و مفارقت را پذیرفت. قرآن کریم در آیه وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (مجادله: ۱۲؛ هرچه پیامبر به شما داد، بگیرید و از آنچه نهی کرد، بازایستید) بر احترام به مقام نبوت تأکید دارد. این سکوت، مانند آیینه‌ای که حکمت الهی را بازمی‌تاباند، نشانه آگاهی موسی از جایگاه خود و احترام به حکمت خضر بود.

جمع‌بندی بخش سوم

اعتراضات موسی به اعمال خضر، مانند فریاد غیرت نبوی، از جلال او ناشی شده بود، نه از معصیت یا بی‌ادبی. او، با وجود قول به عدم سؤال، به دلیل غیرت بر احکام الهی نظر خود را بیان کرد، اما از دخالت پرهیز نمود. پاسخ‌های خضر و مفارقت او از موسی، مانند جویباری زلال، بر حکمت الهی و ادب در تعاملات تأکید دارد. این بخش، زمینه را برای بررسی ادب و انصاف میان موسی و خضر فراهم می‌آورد.

بخش چهارم: ادب و انصاف میان رجال الهی

ادب و صفا در تعامل موسی و خضر

موسی و خضر، مانند دو ستاره که در آسمان معرفت می‌درخشند، با ادب و صفا با یکدیگر رفتار کردند. آنها، بدون تهمت، غیبت یا بی‌احترامی، نظرات خود را بیان کرده و با احترام از یکدیگر جدا شدند. این رفتار، مانند آیینه‌ای که حقیقت دموکراسی الهی را بازمی‌تاباند، الگویی برای تعاملات علمی و معنوی است. استاد فرزانه قدس‌سره این رفتار را نمونه‌ای از دموکراسی حقیقی می‌دانند که در آن اختلاف نظر با ادب و احترام همراه است.

نقد منازعات غیرالهی

منازعات، غیبت و تهمت میان افراد، مانند سایه‌هایی که بر نور حقیقت می‌افتند، نشانه‌ای از دنیاگرایی و دوری از خداست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که اگر نام عالمی حال کسی را به هم می‌زند، این نشانه حسادت، بخل یا بیماری روانی است، نه تقوا. این دیدگاه، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر ضرورت خودسازی و پرهیز از کینه در تعاملات علمی تأکید دارد. انسان باید، مانند درختی که در برابر طوفان ایستادگی می‌کند، با انصاف و ادب با دیگران تعامل کند.

نقد احادیث جعلی

برخی احادیث که ادعا می‌کنند پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده‌اند موسی باید صبر می‌کرد، فاقد سند قرآنی هستند. قرآن کریم تنها به سه واقعه (خرق کشتی، قتل غلام، و ساخت دیوار) اشاره دارد و هیچ اشاره‌ای به صبر بیشتر موسی ندارد. استاد فرزانه قدس‌سره این احادیث را جعلی دانسته و بر ضرورت استناد به نصوص قرآنی تأکید دارند. این نقد، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر اهمیت دقت در استناد به منابع معتبر تأکید دارد.

نقد ادعای زخم دل موسی

ادعای برخی تفاسیر که سخنان خضر دل موسی را زخمی کرد، مانند سایه‌ای که بر حقیقت می‌افتد، نادرست است. موسی، مانند کوهی استوار در برابر بادهای تند، تنها نظر خود را بیان کرد و هیچ‌گاه به خضر بی‌احترامی نکرد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که ناراحتی از نقد، نشانه ضعف نفس است، نه تقوا. این دیدگاه، مانند جویباری زلال، بر ضرورت انصاف در تبادل نظر تأکید دارد.

نقد ادعای انصاف خضر در اذعان به علم موسی

برخی تفاسیر ادعا کرده‌اند که خضر به علم موسی اذعان کرده و گفته است که موسی اموری را می‌داند که او نمی‌داند. این ادعا، مانند شاخه‌ای که از درخت حقیقت جدا شده، فاقد سند قرآنی است. قرآن کریم هیچ اشاره‌ای به چنین سخنی از خضر ندارد. استاد فرزانه قدس‌سره این ادعا را نقد کرده و بر ضرورت استناد دقیق به نصوص قرآنی تأکید دارند. این نقد، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، از افزودن سخنان بدون سند به قرآن کریم جلوگیری می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

رفتار موسی و خضر، مانند آیینه‌ای که ادب الهی را بازمی‌تاباند، الگویی برای تعاملات علمی و معنوی است. نقد منازعات غیرالهی، احادیث جعلی، و ادعاهای بدون سند، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر ضرورت انصاف و استناد به نصوص قرآنی تأکید دارد. این بخش، زمینه را برای بررسی ضرورت انسجام علمی در عرفان فراهم می‌آورد.

بخش پنجم: ضرورت انسجام علمی در عرفان

نقد پراکنده‌گویی در تفاسیر عرفانی

تفاسیر عرفانی مانند فصوص الحکم، گاه مانند شاخه‌های پراکنده‌ای که از درخت حقیقت جدا شده‌اند، از انسجام علمی فاصله گرفته‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که نقد فصوص الحکم، نه به شخصیت ابن‌عربی، بلکه به محتوای کتاب است و هدف آن اصلاح سندهای علمی است. این نقد، مانند دست باغبانی که شاخه‌های اضافی را هرس می‌کند، به تقویت اعتبار متون عرفانی کمک می‌کند.

اخلاق در نقد علمی

نقد علمی، مانند جویباری زلال، باید با ادب و بدون غرض انجام شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که نقد با نیت ناپاک، مانند سایه‌ای که بر حقیقت می‌افتد، به شیطنت منجر می‌شود. نقد باید، مانند مشعلی که مسیر حقیقت را روشن می‌کند، برای خدا و کمال علمی انجام شود. این اصل، مانند آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، بر ضرورت نیت خالص در نقد تأکید دارد.

ضرورت ویرایش علمی متون عرفانی

متون عرفانی مانند فصوص الحکم، مانند گنجینه‌ای که نیازمند صیقل است، به ویرایش علمی نیاز دارند تا تناقضات و پراکنده‌گویی‌ها رفع شود. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که علم دینی، مانند درختی که نیازمند خاک حاصلخیز است، برای تولید آثار ماندگار به نظام علمی نیاز دارد. فقدان این نظام، مانند خاکی که از باروری تهی است، مانع اصلاح متون و رقابت با فلسفه‌های جهانی شده است. این دیدگاه، مانند مشعلی که مسیر را روشن می‌کند، بر ضرورت بازنگری علمی در متون عرفانی تأکید دارد.

درس از اختلافات تاریخی

اختلاف میان دو رجل الهی در دوران مشروطه، مانند طوفانی که درخت وحدت را می‌لرزاند، به کشته شدن یکی از آنها منجر شد. استاد فرزانه قدس‌سره این واقعه را نمونه‌ای از زیان اختلافات غیرالهی دانسته و بر ضرورت وحدت میان عالمان دینی تأکید دارند. این درس، مانند آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، نشان می‌دهد که اختلافات باید با ادب و انصاف مدیریت شوند تا به زیان جامعه منجر نشوند.

جمع‌بندی بخش پنجم

عرفان اسلامی، مانند باغی که نیازمند نظم و مراقبت است، به انسجام علمی و ویرایش دقیق متون نیاز دارد. نقد پراکنده‌گویی‌ها و ادعاهای بدون سند، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر ضرورت استناد به نصوص قرآنی تأکید دارد. درس از اختلافات تاریخی، مانند آیینه‌ای که حقیقت را بازمی‌تاباند، بر اهمیت وحدت و ادب در تعاملات علمی تأکید می‌کند. این بخش، زمینه را برای نتیجه‌گیری نهایی فراهم می‌آورد.

نتیجه‌گیری نهایی

این نوشتار، با تأمل در فص موسویه و داستان موسی و خضر، به بررسی ابعاد عرفانی، قرآنی و اخلاقی این رویداد پرداخت. بی‌خبری موسی از حکمت اعمال خضر، مانند جویباری زلال، رحمتی الهی برای بندگان است تا از مؤاخذه در امان بمانند. شرط خضر و مأموریت او، مانند آیینه‌ای که مراتب علمی را بازمی‌تاباند، بر تنوع آگاهی و ضرورت تواضع تأکید دارد. اعتراضات موسی، مانند فریاد غیرت نبوی، از جلال او ناشی شده بود، نه از معصیت یا بی‌ادبی. رفتار موسی و خضر، مانند ستارگانی که در آسمان معرفت می‌درخشند، الگویی برای تعاملات علمی و معنوی است. نقد ادعاهای بدون سند و پراکنده‌گویی‌ها، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، بر ضرورت انسجام علمی در عرفان تأکید دارد. علم دینی، مانند درختی که نیازمند خاک حاصلخیز است، برای تأثیرگذاری جهانی به نظام علمی و ویرایش دقیق متون نیاز دارد. این بررسی، مانند جویباری زلال، مفاهیم عرفانی را با زبانی متین و علمی روشن ساخته و به تأمل در حقیقت دعوت می‌کند.