متن درس
تحلیل تبدل وجودی در فلسفه اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۱۵)
مقدمه: درآمدی بر تبدل وجودی در فلسفه اسلامی
فلسفه اسلامی، چونان دریایی ژرف است که در اعماق آن، گوهرهای معرفتی نهفته‌اند و نیازمند غواصی عقلانی برای کشف و تبیین است. درس‌گفتار شماره ۳۱۵ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در تاریخ ۲۵ / ۷ / ۱۳۸۰، به کاوشی عمیق در یکی از پیچیده‌ترین مسائل هستی‌شناسی اسلامی، یعنی تبدل وجودی، می‌پردازد. این نوشتار، با تمرکز بر تمایز میان مفهوم، ماهیت و وجود، و نقد دیدگاه اصالت ماهیت، به تحلیل ظهورات وجودی در ظرف ذهن و خارج پرداخته است.
بخش نخست: روش‌شناسی و ساختاربندی در تحلیل تبدل وجودی
ضرورت دقت در مباحث فلسفی
فلسفه، چونان عمارتی است که هر سنگ آن باید با دقت و وسواس در جای خود قرار گیرد تا بنایی استوار پدید آید. استاد فرزانه در درس‌گفتار شماره ۳۱۵ بر ضرورت دقت در مباحث فلسفی تأکید می‌ورزند تا مفاهیم پیچیده‌ای مانند تبدل وجودی در ذهن مخاطب به‌درستی جای گیرند. این دقت، با تقطیع مباحث و ارائه گام‌به‌گام استدلال‌ها، به فهم بهتر مسائل کمک می‌کند. روش تقطیع، چونان نقشه‌ای است که راه را در پیچ‌وخم‌های معرفتی هموار می‌سازد و از پراکندگی ذهنی جلوگیری می‌کند. این رویکرد، به‌ویژه در تحلیل مفاهیمی چون وجود و ماهیت، که نیازمند تمایزات دقیق‌اند، اهمیتی دوچندان می‌یابد.
بخش دوم: تمایز مفهوم، ماهیت و وجود
امتناع تبدل مفاهیم
مفاهیم، چونان نقوشی حک‌شده بر سنگ‌اند که هویت ثابت و غیرقابل‌تبدیل دارند. استاد فرزانه تأکید دارند که مفاهیم ذهنی، مانند مفهوم عدد دو، نمی‌توانند به مفهوم دیگری، مانند سه یا چهار، تبدیل شوند. برای مثال، مفهوم دو همواره دو است و هویت آن در ذهن ثابت می‌ماند. این دیدگاه، تمایز میان مفهوم و وجود را برجسته می‌سازد و نشان می‌دهد که مفاهیم، به دلیل هویت ذاتی خود، از تبدل مصون‌اند. این نکته، چونان خط‌کشی دقیق، مرز میان ظهورات ذهنی و تحولات وجودی را روشن می‌کند.
ذات و مفهوم در ظرف ذهن
هر شیء دارای ذاتی است که در خارج وجود دارد، اما در ذهن به‌صورت مفهوم متجلی می‌شود. استاد فرزانه توضیح می‌دهند که این مفهوم، به حمل شایع، ظهور ذات در ذهن است. برای نمونه، ذات یک شیء مانند سنگ در خارج موجود است، اما در ذهن به‌صورت مفهوم سنگ ظهور می‌یابد. این تمایز، چونان آینه‌ای است که رابطه میان ذهن و خارج را بازمی‌نمایاند و نشان می‌دهد که مفاهیم، جلوه‌های ذهنی وجودند، نه خود ذات.
مثال عدد دو: ثبات مفهومی
استاد فرزانه، با مثال عدد دو، بر امتناع تبدل مفاهیم تأکید می‌کنند. مفهوم دو نمی‌تواند به سه یا چهار تبدیل شود، زیرا هر مفهوم هویت مستقلی دارد. این مثال، مانند مشعلی است که تاریکی ابهامات را می‌زداید و نشان می‌دهد که مفاهیم ذهنی، به دلیل ثبات هویتی خود، از هرگونه انقلاب یا تبدل مصون‌اند. این دیدگاه، به رد امکان انقلاب مفهومی در فلسفه کمک می‌کند.
امتناع تبدل ماهیت‌ها
ماهیت‌ها، مانند سنگ یا آب، نیز از تبدل مصون‌اند. استاد فرزانه می‌فرمایند که حتی اگر قائل به اصالت ماهیت باشیم، ماهیت سنگ نمی‌تواند به ماهیت آب یا آتش تبدیل شود. این دیدگاه، به تمایز ذاتی ماهیت‌ها اشاره دارد و نشان می‌دهد که ماهیت‌ها، چونان قالب‌هایی ثابت، هویت خود را حفظ می‌کنند و از تحول به ماهیت دیگر ناتوان‌اند. این نکته، به تبیین مرز میان ماهیت و وجود یاری می‌رساند.
نقد اصالت ماهیت
استاد فرزانه، با جسارتی عقلانی، اصالت ماهیت را رد کرده و معتقدند که تنها مفهوم و وجود اصالت دارند. ماهیت، به باور ایشان، امری غیرواقعی است و تنها مفهوم (ظهور ذهنی وجود) و وجود (حقیقت خارجی یا ذهنی) اصیل‌اند. این دیدگاه، چونان تیغی برنده، پیش‌فرض‌های سنتی فلسفه مشایی را می‌شکافد و به فلسفه ملاصدرا و وحدت وجود نزدیک می‌شود. مفهوم، ظهور وجود در ذهن است و از این‌رو، تبدل در آن راه ندارد.
بخش سوم: ظرف تبدل و ظهورات وجودی
ظرف تبدل: وجود ذهنی و خارجی
تبدل، تنها در ظرف وجود، چه ذهنی و چه خارجی، رخ می‌دهد. استاد فرزانه تأکید دارند که مفاهیم و ماهیت‌ها ثابت‌اند، اما وجود، چونان جریانی پویا، قابلیت تبدل دارد. برای مثال، وجود ذهنی عدد دو می‌تواند به وجود ذهنی سه یا چهار تبدیل شود، اما مفهوم دو ثابت می‌ماند. این تمایز، مانند پلی است که ذهن و خارج را به هم متصل می‌کند و نشان می‌دهد که تبدل، خاصیت وجود است، نه مفهوم یا ماهیت.
چهار مقوله اصلی هستی
استاد فرزانه جهان را به چهار مقوله تقسیم می‌کنند: عدم، مفهوم، ماهیت و وجود. عدم فاقد تبدل است، مفاهیم و ماهیت‌ها ثابت‌اند، و تنها وجود ظرف تبدل است. این تقسیم‌بندی، چونان نقشه‌ای جامع، ساختار هستی را روشن می‌سازد و نشان می‌دهد که تبدل، تنها در ساحت وجود ممکن است. این دیدگاه، به تحلیل نظام‌مند مسائل هستی‌شناسی یاری می‌رساند.
تبدل وجود ذهنی و تعدد وجودات
وجود ذهنی، برخلاف مفهوم ذهنی، قابلیت تبدل دارد. استاد فرزانه توضیح می‌دهند که وجود ذهنی عدد دو می‌تواند به وجود ذهنی سه یا چهار تبدیل شود، که این به معنای تعدد وجودات در ذهن است. این تعدد، چونان فواره‌ای است که قطرات وجود را یکی پس از دیگری در ذهن ظهور می‌دهد، بدون آنکه هویت مفهومی آن‌ها تغییر کند.
تمثیل کاسه آب: تبیین تبدل وجودی
استاد فرزانه، با تمثیل کاسه آب، تبدل وجودی را تبیین می‌کنند. همان‌گونه که آب از کاسه‌ای به کاسه دیگر منتقل می‌شود، وجود نیز از یک حالت به حالت دیگر تبدل می‌یابد، بدون آنکه مفهوم آن تغییر کند. این تمثیل، چونان پنجره‌ای است که نور را بر مفهوم پیچیده تبدل می‌تاباند و نشان می‌دهد که تبدل، انتقال وجود از یک حالت به حالت دیگر است.
ذهن به‌مثابه عالم پویا
ذهن، عالمی است که وجودات در آن ظهور می‌یابند، مانند فواره‌ای که قطرات آب را یکی پس از دیگری پرتاب می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که ذهن، برخلاف فواره خارجی که آب را تبخیر می‌کند، هیچ وجودی را گم نمی‌کند. این تمثیل، پویایی ذهن را در ظهور وجودات نشان می‌دهد و بر حفظ هویت وجودی تأکید می‌ورزد.
تبدل به‌مثابه ظهور وجود جدید
تبدل وجودی، ظهور وجود جدید از وجود پیشین است. استاد فرزانه، با مثال نطفه که به علقه، مضغه و انسان تبدیل می‌شود، نشان می‌دهند که تبدل، ظهور صور جدید در ظرف وجود است. این دیدگاه، به فلسفه صدرایی و حرکت جوهری نزدیک است و نشان می‌دهد که وجود، چونان جریانی پویا، در حال تحول و ظهور است.
وسعت هستی و آیه قرآنی
استاد فرزانه، با استناد به آیه شریفه
إِنَّا لَمُوسِعُونَ
[مطلب حذف شد] : ما گسترش‌دهنده‌ایم)، هستی را در حال وسعت و گسترش می‌دانند. این وسعت، به ظهورات وجودی در ذهن و خارج اشاره دارد و نشان می‌دهد که وجود، چونان آسمانی بی‌کران، همواره در حال گسترش است.
بخش چهارم: هویت، تشخص و توان در تبدل وجودی
حقیقت شیء و تلبس در صورت جدید
حقیقت هر شیء، وجود آن است که با هویت خود در صورت جدید تلبس می‌یابد. استاد فرزانه توضیح می‌دهند که نطفه، با هویت خود، در صور جدید مانند علقه، مضغه و انسان متجلی می‌شود. این تلبس، چونان پوشیدن جامه‌ای نو بر قامت وجود است که هویت آن را حفظ می‌کند، اما تشخص صور پیشین را زایل می‌سازد.
تمایز هویت، تشخص و توان
هر شیء دارای سه ساحت است: هویت (ارتباط با صور پیشین)، تشخص (صورت فعلی) و توان (استعداد صور بعدی). استاد فرزانه، با استناد به ملاصدرا، این سه بعد را در انسان نیز تبیین می‌کنند: هویت سبقی (گذشته)، تشخص فعلی (حال) و توان بعدی (آینده). این تقسیم‌بندی، مانند سه ضلع یک مثلث، پویایی وجود را به‌خوبی نشان می‌دهد.
هویت صور پیشین و پرسش از تشخص
استاد فرزانه می‌پرسند که اگر هویت صور پیشین، مانند نطفه یا علقه، در وجود جدید محفوظ است، تشخص آن‌ها کجاست؟ هویت صور پیشین در وجود جدید، مانند انسان، باقی می‌ماند، اما تشخص آن‌ها (صورت مادی) زایل می‌شود. این پرسش، چونان کلیدی است که درهای معرفت را به سوی تحلیل منفصلات وجودی می‌گشاید.
تمثیل کتاب حفظ‌شده
استاد فرزانه، با مثال کتاب حفظ‌شده، تبیین می‌کنند که هویت مطالب در ذهن باقی می‌ماند، حتی اگر تشخص عبارات (یادآوری دقیق) فراموش شود. روان‌شناسی نیز تأیید می‌کند که هویت مطالب، ظرفیت ذهنی را گسترش می‌دهد، حتی بدون تشخص فعلی. این تمثیل، مانند آینه‌ای است که تأثیرات نهان صور پیشین را نشان می‌دهد.
تمثیل زرگر: حفظ صور پیشین
صور پیشین، مانند خرده‌طلا زیر پای زرگر، محفوظ‌اند. استاد فرزانه توضیح می‌دهند که هرچند تشخص صور پیشین دیده نمی‌شود، هویت آن‌ها در وجود جدید، مانند النگوی ساخته‌شده، باقی است. این تمثیل، نشان می‌دهد که هیچ وجودی در عالم گم نمی‌شود و همه صور در ظرف وجود محفوظ‌اند.
بخش پنجم: حفظ وجود و رد فساد
رد فساد و حفظ صور پیشین
استاد فرزانه، با رد دیدگاه ابن‌سینا درباره کون و فساد، تأکید دارند که جهان فاقد فساد است و صور پیشین محفوظ‌اند. هویت صور پیشین، مانند نطفه، در وجود جدید باقی می‌ماند و هیچ‌چیز فاسد نمی‌شود. این دیدگاه، به وحدت وجود نزدیک است و نشان می‌دهد که وجود، چونان جریانی پیوسته، هیچ‌گاه از بین نمی‌رود.
صور پیشین عند الله
استاد فرزانه، با استناد به آیه شریفه
عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ
[مطلب حذف شد] : نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند)، تأکید دارند که صور پیشین، مانند صورت نطفه، نزد خدا محفوظ‌اند. این دیدگاه، به تجرد صور و حفظ آن‌ها در عالم غیب اشاره دارد و نشان می‌دهد که هیچ وجودی گم نمی‌شود.
ماده و صورت: پویایی وجود
ماده، مانند بدن میت، به وجودات جدید جذب می‌شود، اما صورت‌ها، مانند روح، محفوظ نزد خدا هستند. استاد فرزانه توضیح می‌دهند که نعش، ماده‌ای است که به طبیعت بازمی‌گردد، اما صورت (روح) به عالم برزخ منتقل می‌شود. این تمایز، به تحلیل رابطه ماده و صورت در فلسفه اسلامی یاری می‌رساند.
ازدواج وجودی و رد تناسخ
استاد فرزانه، با تمثیل ازدواج وجودی، جهان را عالمی پویا می‌دانند که ماده‌ها به وجودات جدید متصل می‌شوند. این دیدگاه، تناسخ را رد می‌کند، زیرا ماده به وجود جدید می‌پیوندد، نه بازگشت به حالت پیشین. این تمثیل، مانند رقص وجود در عالم، پویایی و پیوستگی هستی را نشان می‌دهد.
صورت اکمل و حفظ همه چیز
صورت فعلی، مانند انسان، اکمل صور پیشین، مانند نطفه و علقه، است. استاد فرزانه تأکید دارند که هیچ‌چیز در عالم گم نمی‌شود، حتی اگر به باد سپرده شود. این دیدگاه، چونان تعهدی الهی است که هیچ ذره‌ای از وجود گم نمی‌شود و همه در نظام هستی محفوظ‌اند.
جمع‌بندی: نقشه‌راهی برای فهم تبدل وجودی
درس‌گفتار شماره ۳۱۵ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، چونان مشعلی فروزان، مسیر فهم تبدل وجودی در فلسفه اسلامی را روشن می‌سازد. این نوشتار، با تحلیل تمایز میان مفهوم، ماهیت و وجود، نشان می‌دهد که تبدل، تنها در ظرف وجود، چه ذهنی و چه خارجی، ممکن است. مفاهیم و ماهیت‌ها، به دلیل هویت ثابت خود، از تبدل مصون‌اند، اما وجود، چونان جریانی پویا، در حال ظهور و تحول است. نقد اصالت ماهیت و تأکید بر اصالت وجود و مفهوم به‌مثابه ظهور آن، به فلسفه ملاصدرا و وحدت وجود نزدیک است. حقیقت هر شیء، با هویت خود، در صورت جدید تلبس می‌یابد و هویت صور پیشین محفوظ می‌ماند، هرچند تشخص آن‌ها زایل شود. تمایز هویت، تشخص و توان، تحلیل جامعی از پویایی وجود ارائه می‌دهد. صور پیشین، نزد خدا محفوظ‌اند و ماده به وجودات جدید متصل می‌شود، بدون تناسخ.