متن درس

تأملاتی در نظام احسن خلقت: پیوستگی نزول و صعود و مسئولیت‌پذیری مشاعی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۰۳)

مقدمه: سفری به سوی فهم نظام احسن خلقت

در سپهر فلسفه اسلامی، نظام احسن خلقت چونان آیینه‌ای درخشان، انسجام و پیوستگی موجودات را در سیر نزولی و صعودی‌شان بازمی‌تاباند. درس‌گفتار شماره ۴۰۳ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تأمل در رابطه وجودی میان نزول (سیر از مبدأ به سوی ماده) و صعود (سیر از ماده به سوی کمال)، به تبیین مسئولیت‌پذیری مشاعی موجودات در این نظام می‌پردازد. این نوشتار، با الهام از آیات قرآن کریم، روایات، و نقد آرای محدود، بر این حقیقت تأکید دارد که هیچ موجودی از دیگری جدا نیست؛ همه در ظرف خیر و شر، به‌صورت مشاعی، مسئول اعمال و نتایج یکدیگرند. پرسش‌هایی بنیادین، نظیر چگونگی بازخواست صاعدان از نازلان، مسئولیت حق تعالی، و نقش معرفت در تحقق عمل صالح، محور این تأملات‌اند

بخش نخست: پیوستگی وجودی و مسئولیت مشاعی در نظام خلقت

وحدت وجودی موجودات

در نظام احسن خلقت، هیچ موجودی از دیگری جدا نیست؛ همه موجودات، چونان تاروپود یک پارچه، در هم تنیده‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که این پیوستگی وجودی، بنیاد نظام خلقت است. هر موجود، در سیر نزولی و صعودی خود، با دیگر موجودات در ارتباط است و هیچ‌یک نمی‌تواند از مسئولیت خویش در قبال دیگری شانه خالی کند. این وحدت، چونان زنجیره‌ای ناگسستنی، موجودات را در ظرف حسنات و سیئات به یکدیگر پیوند می‌دهد.

مشارکت مشاعی در خیر و شر

همه موجودات در ظرف حسنات و سیئات به‌صورت مشاعی با یکدیگر ملازمت دارند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تکیه بر این اصل، نظام خلقت را چونان شریکی همگانی توصیف می‌کنند که در آن، خیر و شر هر موجود به دیگران سرریز می‌شود. این مشارکت، نه تفکیکی، بلکه مشاعی و درصدی است؛ هیچ موجودی نمی‌تواند ادعا کند که خیر یا شرش تنها به خودش تعلق دارد. همان‌گونه که امواج دریا به ساحل می‌رسند، اعمال هر موجود نیز به دیگر موجودات اثر می‌گذارد.

همراهی نزول و صعود

نظام خلقت، در دو ساحت نزول (فعلیت اول) و صعود (فعلیت ثانی) منسجم است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تشبیه این فرایند به پرواز پرنده‌ای که از اوج به زمین می‌آید و سپس به سوی آسمان بازمی‌گردد، تأکید می‌کنند که همه موجودات در این سیر همراه‌اند. نزول، سیر از مبدأ الهی به سوی ماده است، و صعود، بازگشت به سوی کمال. این همراهی، نشان‌دهنده انسجام عمیق نظام خلقت است.

بازخواست و طلب متقابل

صعودی‌ها (آن‌هایی که به سوی کمال می‌روند) از نزولی‌ها (علل اولیه) بازخواست می‌کنند: «چرا این کار را کردی که من این‌گونه شدم؟» در مقابل، نزولی‌ها به دلیل اقتضای علّی خود از صعودی‌ها طلبکارند: «من سبب شدم تو به کمال برسی.» استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از رابطه پدر و فرزند، این مفهوم را روشن می‌سازند: پدر می‌گوید «من باعث ظهور تو شدم»، و فرزند می‌پرسد «چرا این کار را کردی؟» این بازخواست و طلب، چونان گفت‌وگویی میان دو سوی یک حقیقت، نظام خلقت را قانونمند می‌سازد.

مسئولیت‌پذیری متقابل انسان‌ها

انسان‌ها، به عنوان بخشی از نظام خلقت، نسبت به یکدیگر در سیر نزول و صعود مسئول‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به روایت شریف كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ، این مسئولیت همگانی را تبیین می‌کنند. این روایت، چونان چراغی هدایتگر، نشان می‌دهد که هر فرد، مسئول اعمال خویش و تأثیر آن بر دیگران است. این مسئولیت، نه تنها به انسان‌ها، بلکه به کل هستی گسترش می‌یابد.

نقد معنای محدود رعیه

معنای رایج «رعیه» به زیردستان محدود شده، اما استاد فرزانه قدس‌سره این تفسیر را نادرست می‌دانند. رعیه، کل هستی را در برمی‌گیرد؛ نطفه، لقمه، و حتی زمین، همگی رعیه‌اند و از فاعل خود بازخواست می‌کنند. این دیدگاه، چونان دریچه‌ای نو به سوی فهم مسئولیت، نشان می‌دهد که هیچ موجودی از دایره تکلیف خارج نیست.

مسئولیت حق تعالی

حق تعالی، به عنوان خالق نظام خلقت، مسئول اقتضائات آن است، زیرا همه هستی رعیه اوست. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این اصل، نظام خلقت را قانونمندی الهی می‌دانند که در آن، حتی حق تعالی در چارچوب اقتضائات خود پاسخگوست. این دیدگاه، چونان ستونی استوار، انسجام نظام احسن را نشان می‌دهد.

نفی مسئولیت تفکیکی

مسئولیت در نظام خلقت، تفکیکی نیست؛ بلکه مشاعی و درصدی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد دیدگاه‌های تفکیکی که مسئولیت را به «مال من» و «مال تو» تقسیم می‌کنند، تأکید می‌کنند که همه موجودات در خیر و شر یکدیگر شریک‌اند. این مشارکت، چونان رودی جاری، همه موجودات را به هم پیوند می‌دهد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تبیین پیوستگی وجودی و مسئولیت مشاعی موجودات، نشان داد که نظام خلقت، نظامی قانونمند و منسجم است. هیچ موجودی از دیگری جدا نیست، و همه در ظرف حسنات و سیئات، به‌صورت مشاعی، مسئول‌اند. صعودی‌ها از نزولی‌ها بازخواست می‌کنند، و نزولی‌ها از صعودی‌ها طلبکارند. روایت كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ این حقیقت را تأیید می‌کند. این تأملات، چونان مشعلی فروزان، راه را برای بررسی نقش معرفت و عمل در بخش بعدی هموار می‌سازد.

بخش دوم: نقش معرفت در عمل و مسئولیت‌پذیری

تأثیر معرفت بر عمل صالح

استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر اینکه عمل متفرع بر معرفت است، عمل بدون معرفت را بی‌اثر می‌دانند. معرفت، چونان ریشه‌ای است که درخت عمل را تغذیه می‌کند. بدون معرفت، عمل صالح به بار نمی‌نشیند، و انسان در گرداب جهل گرفتار می‌ماند. آیه شریفه فَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ [مطلب حذف شد] : بدانید که جز الله هیچ معبودی نیست) بر اهمیت تقوای علمی تأکید دارد.

نقد تقوای جهل‌آلود

تقوای آلوده به جهل، چونان آبی گل‌آلود، عمل را بی‌فایده می‌سازد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نقد سفارش به عمل بدون معرفت، تأکید می‌کنند که تقوای واقعی، تقوای علمی است. دستور فَاتَّقُوا اللَّهَ، بدون معرفت توحیدی، به نتیجه نمی‌رسد. این دیدگاه، انسان را به سوی معرفتی عمیق و آگاهانه هدایت می‌کند.

نقد عمل بدون اعتقاد

عمل بدون اعتقاد، مانند رفتن به جبهه برای تکمیل پرونده، ارزشی ندارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه شریفه لَا تُلْقُوا أَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ [مطلب حذف شد] : و خود را با دست خود به‌سوی هلاکت میفکنید)، تأکید می‌کنند که عمل بدون معرفت، انسان را به هلاکت می‌کشاند. مثال انقلاب، که در آن معرفت به حقانیت، مردم را به عمل واداشت، این حقیقت را روشن می‌سازد.

نقد شبهه در خیر بودن عمل

شبهه در خیر بودن عمل، انسان را فلج می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از فردی که در کمک به نیازمندان شک دارد، نشان می‌دهند که جهل و تردید، مانع عمل صالح است. معرفت دقیق، چونان کلیدی است که قفل تردید را می‌گشاید و انسان را به سوی عمل خیر هدایت می‌کند.

تمایز علم و معلومات

استاد فرزانه قدس‌سره، میان علم و معلومات تمایز قائل می‌شوند. معلومات، انفعالات است، اما علم، فعلیت و ظهور است. علم، چونان نوری است که حقیقت را آشکار می‌سازد، در حالی که معلومات، چونان سایه‌ای است که تنها بخشی از حقیقت را نشان می‌دهد. قول (اعتقاد) باید با فعل تصدیق شود، وگرنه صرف معلومات است.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با تأکید بر نقش معرفت در عمل، نشان داد که بدون معرفت، عمل صالح تحقق نمی‌یابد. آیات قرآن کریم، مانند فَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ و لَا تُلْقُوا أَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ، بر اهمیت تقوای علمی و پرهیز از عمل بدون اعتقاد تأکید دارند. معرفت، زیربنای عمل است، و جهل، مانع تحقق خیر. این تأملات، زمینه را برای بررسی مسئولیت در برابر طبیعت و قیامت در بخش بعدی فراهم می‌آورد.

بخش سوم: مسئولیت در برابر طبیعت و تجلی در قیامت

مسئولیت در برابر زمین

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به آیه شریفه لَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا [مطلب حذف شد] : و در زمین با نخوت راه مرو)، بر مسئولیت انسان در برابر زمین تأکید می‌کنند. زمین، چونان رعیه‌ای حساس، از فشار بی‌جا طلبکار می‌شود و انسان را بازخواست می‌کند. فشار قبر، نتیجه این طلبکاری است که در عالم برزخ تجلی می‌یابد.

نقد حلالیت محدود

حلالیت‌طلبی از عمه و خاله کافی نیست؛ انسان باید از کل هستی حلالیت طلبد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از سگ، گرگ، شیر، و پلنگ که ممکن است از انسان طلبکار باشند، نشان می‌دهند که مسئولیت انسان، به همه موجودات گسترش می‌یابد. این دیدگاه، چونان دری گشوده، انسان را به سوی مسئولیت‌پذیری فراگیر هدایت می‌کند.

ظهور بازخواست در قیامت

قیامت، یوم الجمع است که در آن، همه مسئولیت‌ها به‌صورت جمعی محاسبه می‌شوند. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به اینکه یوم الاول (نزول) و یوم الآخر (صعود) با هم مرتبط‌اند، قیامت را صحنه‌ای می‌دانند که در آن، خدا همه را برای حسابرسی جمعی جمع می‌کند. این محاسبه، چونان ترازویی دقیق، تمام اعمال را می‌سنجد.

نظام احسن و نفی جبر

نظام احسن، نه جبری است و نه گتره؛ قانونمند و مشاعی است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از پلیس بین‌الملل، نظام خلقت را نظامی قانونمند توصیف می‌کنند که در آن، هر عمل، نتیجه خود را به دنبال دارد. این قانونمندی، چونان ریل‌های قطار، انسان را به سوی عصمت هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر مسئولیت انسان در برابر طبیعت و تجلی آن در قیامت، نشان داد که زمین، حیوانات، و کل هستی، رعیه انسان‌اند و از او بازخواست می‌کنند. آیه لَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا بر احترام به زمین تأکید دارد، و قیامت، صحنه محاسبه جمعی است. این تأملات، راه را برای بررسی عصمت و ذکر خفی در بخش بعدی هموار می‌سازد.

بخش چهارم: عصمت، ذکر خفی، و انسجام با هستی

نظام احسن و عصمت

نظام احسن، خودبه‌خود عصمت را در انسان ایجاد می‌کند. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از اتصال به قطار، تأکید می‌کنند که اتصال به نظام احسن، انسان را به سرعت به سوی عصمت می‌برد. عالم، ظهور عصمت حق تعالی است، و خلقت، نظام احسن و اعتدال است.

ذکر خفی و انسجام وجودی

ذکر خفی، تنظیم وجود با هوویت حق است، نه صرف گفتن یواشکی سبحان‌الله. استاد فرزانه قدس‌سره، با تمثیلی از هواپیما، ذکر خفی را هماهنگی با نظام خلقت توصیف می‌کنند. ذکر خفی، چونان موجی است که سالک را با ریتم هستی هماهنگ می‌سازد و دارای مراتب مختلف (یک‌دمی، دو‌دمی) است.

نقد ذکر یواشکی

گفتن سبحان‌الله به‌صورت یواشکی، ذکر خفی نیست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید می‌کنند که ذکر خفی، ریتم وجودی است که سالک را با هستی هماهنگ می‌کند. این دیدگاه، چونان نغمه‌ای عمیق، ذکر را از سطح صوری به عمق وجودی می‌برد.

سلام در نماز و پیوستگی با هستی

سلام در نماز، به همه هستی اشاره دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با تبیین مراتب سلام (السلام علیک، علینا، علیکم)، آن را به احدیت، واحدیت، و هویت مرتبط می‌دانند. بدون همراهی همه هستی، نماز ممکن نیست. این دیدگاه، نماز را چونان آیینه‌ای می‌بیند که پیوستگی انسان با کل هستی را بازمی‌تاباند.

نقد تفاوت عبادت‌ها

تفاوت عبادت‌ها به معرفت بستگی دارد، نه صرف عمل. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر اینکه عبادت بدون معرفت ارزشی ندارد، انسان را به سوی معرفت عمیق هدایت می‌کنند. این دیدگاه، عبادت را از سطح ظاهری به عمق باطنی می‌برد.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با تبیین نقش نظام احسن در ایجاد عصمت و اهمیت ذکر خفی در انسجام با هستی، نشان داد که خلقت، ظهور عصمت الهی است. سلام در نماز، پیوستگی انسان با کل هستی را آشکار می‌سازد، و تفاوت عبادت‌ها به معرفت وابسته است. این تأملات، زمینه را برای بررسی پیوستگی بنی آدم و کل هستی در بخش بعدی فراهم می‌کند.

بخش پنجم: پیوستگی بنی آدم و کل هستی

بنی آدم و بنی وجود

استاد فرزانه قدس‌سره، با استناد به شعر سعدی که «بنی آدم اعضای یکدیگرند»، این پیوستگی را به کل هستی گسترش می‌دهند. نه‌تنها بنی آدم، بلکه بنی حمار و بنی وجود نیز اعضای یکدیگرند. این دیدگاه، چونان شبکه‌ای گسترده، همه موجودات را به هم پیوند می‌دهد.

نقد بی‌خیالی

بی‌خیالی به محنت دیگران، نتیجه نقص معرفت است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر اینکه «چو عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار»، نشان می‌دهند که بی‌تفاوتی، از جهل سرچشمه می‌گیرد. معرفت، انسان را به سوی همدلی با کل هستی هدایت می‌کند.

دوگانگی گذشته و آینده

انسان نسبت به گذشته معلول و نسبت به آینده علت است. استاد فرزانه قدس‌سره، با تأکید بر این دوگانگی، نشان می‌دهند که انسان به گذشته بدهکار و از آینده طلبکار است، و بالعکس. این رابطه متقابل، چونان پلی است که گذشته و آینده را به هم متصل می‌سازد.

ناکامی‌های اجتماعی و مسئولیت

ناقص‌العضو بودن، فساد، و بیماری، نتیجه عدم احساس مسئولیت نسبت به آینده است. استاد فرزانه قدس‌سره، با این دیدگاه، ناکامی‌های اجتماعی را به نقص معرفت و مسئولیت‌پذیری نسبت می‌دهند. این حقیقت، چونان هشداری است که انسان را به سوی تعهد فرا می‌خواند.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با تبیین پیوستگی بنی آدم و کل هستی، نشان داد که همه موجودات، اعضای یکدیگرند. بی‌خیالی به محنت دیگران، از نقص معرفت سرچشمه می‌گیرد، و انسان، در دوگانگی گذشته و آینده، مسئول است. این تأملات، زمینه را برای نتیجه‌گیری کل فراهم می‌آورد.

نتیجه‌گیری کل

این کتاب، با الهام از درس‌گفتار شماره ۴۰۳ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین رابطه نزول و صعود در نظام احسن خلقت پرداخت. نظام خلقت، نظامی قانونمند و مشاعی است که در آن، هیچ موجودی از دیگری جدا نیست. صعودی‌ها از نزولی‌ها بازخواست می‌کنند، و نزولی‌ها از صعودی‌ها طلبکارند. روایت كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ و آیات قرآن کریم، مانند لَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا، فَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ، و لَا تُلْقُوا أَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ، بر مسئولیت‌پذیری و اهمیت معرفت تأکید دارند. معرفت، زیربنای عمل صالح است، و ذکر خفی، انسان را با هوویت حق هماهنگ می‌سازد. قیامت، یوم الجمع است که مسئولیت‌ها به‌صورت جمعی محاسبه می‌شوند. این تأملات، چونان مشعلی فروزان، راه را برای فهم عمیق‌تر فلسفه اسلامی و مسئولیت‌پذیری در نظام خلقت هموار می‌سازد.