متن درس
نظام احسن وجودی: تبیین فلسفی و عرفانی خلقت
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۱۰)
دیباچه
جهان هستی، چونان آیینه‌ای زلال، جمال و کمال الهی را در مراتب گوناگون ظهور بازمی‌تاباند. نظام احسن، به‌عنوان چارچوبی وجودی و ایجادی، بستری است که در آن، ذات حق و ظهورات خلق در هماهنگی و اعتدال بی‌نظیر، جلوه‌گر می‌شوند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتار شماره ۴۱۰ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین عمیق و روشمند این نظام می‌پردازد. این اثر، نظامی را ترسیم می‌کند که در آن، وجود به‌عنوان یگانه حقیقت هستی، از ذات الهی تا مراتب خلقی، در وحدتی یکپارچه جریان دارد.
بخش نخست: مبانی نظام احسن وجودی
ویژگی‌های بنیادین نظام احسن
نظام احسن، نظامی است آکنده از اعتدال، قانون‌مندی، جدیت و تازگی. این نظام، چونان رودی جاری، با نظمی وجودی و ایجادی، ظرف ظهورات ربوبی است. اعتدال، به‌مثابه محور این نظام، مانع از افراط و تفریط در خلقت می‌گردد. قانون‌مندی آن، چونان قانونی نانوشته اما استوار، نظم هستی را تضمین می‌کند. جدیت نظام احسن، نشانه‌ای از حکمت و هدفمندی خلقت است، و تازگی آن، چونان نسیمی بهاری، پیوسته عالم را نو و پویا نگاه می‌دارد.
| درنگ: نظام احسن، با ویژگی‌های اعتدال، قانون‌مندی، جدیت و تازگی، چارچوبی وجودی است که خلقت را در هماهنگی کامل با ذات الهی قرار می‌دهد. |
نظام احسن به‌مثابه ظرف ظهورات ربوبی
نظام احسن، نظامی صرفاً وجودی است که در آن، خلقت به‌سان آیینه‌ای، جمال و لطف الهی را بازمی‌تاباند. این نظام، ظرفی است که در آن، صفات ربوبی در مراتب گوناگون ظهور می‌یابد. وجود، در این چارچوب، نه تنها ذات حق، بلکه ظهورات خلقی آن را نیز در بر می‌گیرد. این نگاه، خلقت را جلوه‌ای بی‌واسطه از حق دانسته و از هرگونه دوگانگی میان ذات و ظهور پرهیز می‌کند.
نفی مفاهیم ماهوی و امکانی
در نظام احسن وجودی، مفاهیم سنتی فلسفه مانند ماهیت، امکان و کلیات خمس جایگاهی ندارند. این نظام، با نفی اصالت ماهیت و حتی اصالت وجود، وجود را به‌عنوان یگانه حقیقت هستی معرفی می‌کند. در این دیدگاه، وجود در ظرف ذات، حق است و Όیست و در ظرف ظهور، خلق. این نفی دوگانگی، نظامی یکپارچه را ترسیم می‌کند که در آن، همه چیز ظهور وجودی است و هیچ فرعیتی برای ماهیت وجود ندارد.
| درنگ: نظام احسن وجودی، با نفی ماهیت و امکان، وجود را یگانه حقیقت هستی دانسته و از دوگانگی‌های سنتی فلسفی فراتر می‌رود. |
بخش دوم: مراتب وجودی و وحدت خلقت
تفاوت ذاتی و مرتبه‌ای
تفاوت میان حق و خلق، به ذات است، اما تفاوت میان مخلوقات، به مرتبه. این اصل، نظام احسن را نظامی هماهنگ معرفی می‌کند که در آن، همه مخلوقات، از عصمت تا ماده، ظهورات وجودی‌اند. عصمت، انسان، حیوان، نبات و ماده، همگی تعینات و ظهورات وجودند که در مراتب مختلف قرار دارند. عصمت، وصف معصوم و مرتبه‌ای وجودی است، نه ذات الهی، و این امر از هرگونه غلو در نسبت دادن الوهیت به معصوم جلوگیری می‌کند.
وحدت صفات و مراتب
همه صفات، از علم و شعور تا عشق و عاطفه، در موجودات یکسان‌اند و تنها در مراتب متفاوت‌اند. این وحدت صفات، نظام احسن را عالمی هماهنگ معرفی می‌کند که در آن، تفاوت‌ها به شدت و ضعف ظهور بازمی‌گردد. برای مثال، فهم انسان و حیوان، هر دو از جنس فهم است، اما در مراتب متفاوت. این نگاه، از دوگانگی در ادراک و صفات جلوگیری می‌کند.
| درنگ: در نظام احسن، همه صفات در موجودات یکسان‌اند و تفاوت‌ها تنها به مراتب ظهوری بازمی‌گردد. |
شعور مرتبه‌ای موجودات
همه موجودات، از انسان تا حیوان و حتی نباتات، دارای شعور مرتبه‌ای‌اند. حیوانات، برخلاف تصور رایج، زبان بسته نیستند؛ آن‌ها می‌بینند، می‌شنوند، می‌فهمند و احساس دارند، اما در مرتبه خود. این شعور مرتبه‌ای، نظام احسن را عالمی پویا و آگاه معرفی می‌کند که در آن، هر موجود به قدر مرتبه خود، از فهم و اراده برخوردار است.
بخش سوم: قانون‌مندی و مسئولیت در نظام احسن
مکافات و عدالت در نظام احسن
نظام احسن، نظامی قانون‌مند و عادل است. حتی حیوانات در صورت تخلف، در مرتبه خود مکافات می‌شوند. این قانون‌مندی، چونان پلیسی بین‌المللی، تخلف را در هر مکان و زمان پاسخ می‌دهد. زمین، به‌عنوان بخشی از این نظام، صبور و حلیم است، اما تخلف را با مکافات پاسخ می‌دهد.
لَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا (قرآن کریم، [مطلب حذف شد] : در زمین با تکبر راه مرو).
این آیه کریمه، به قانون‌مندی نظام احسن اشاره دارد و انسان را از تکبر و بی‌توجهی به نظم خلقت برحذر می‌دارد.
| درنگ: نظام احسن، با قانون‌مندی و عدالت، تخلف را در هر مرتبه‌ای پاسخ می‌دهد و زمین را موجودی صبور اما عادل معرفی می‌کند. |
تسبیح و سجده موجودات
همه موجودات، حتی سنگ‌ها، با تسبیح و سجده، شعور مرتبه‌ای خود را نشان می‌دهند. این تسبیح، نشانه‌ای از آگاهی و هماهنگی عالم در نظام احسن است. منطق‌الطیر، چونان نغمه‌ای عرفانی، این حقیقت را بازگو می‌کند که هر موجود، به زبان مرتبه‌ای خود، با حق سخن می‌گوید.
بخش چهارم: بازسازی منطق و فلسفه سنتی
نفی کلیات و جزئیت هستی
نظام احسن، با نفی کلیات، همه چیز را جزئی و وجودی می‌داند. ذهن انسان، برخلاف فلسفه سنتی، تنها جزئیات را درک می‌کند. حتی حق تعالی، در این نظام، شخصی و جزئی است. این دیدگاه، فلسفه‌های سنتی را زیر و رو کرده و نظامی نوین ارائه می‌دهد که در آن، همه چیز به مراتب ظهوری بازمی‌گردد.
| درنگ: نظام احسن، با نفی کلیات و تأکید بر جزئیت، فلسفه سنتی را بازسازی کرده و هستی را عالمی شخصی و وجودی معرفی می‌کند. |
اصلاح منطق سنتی
در منطق سنتی، انسان و سنگ متماینان‌اند، اما در نظام احسن، متباعدان‌اند؛ یعنی در مراتب دور از هم قرار دارند، نه در ذات متفاوت‌اند. این اصلاح، منطق را از تباین به تباعد تبدیل می‌کند و ادبیاتی واحد برای تبیین هستی ارائه می‌دهد.
انسان کامل و مراتب خاص
امام علی علیه‌السلام، به‌عنوان انسان کامل، در مرتبه‌ای خاص قرار دارد، اما ذاتاً انسان است. رسیدن به این مرتبه، به دلیل خاص بودن آن، محال است، اما این محال بودن، به تفاوت ذاتی بازنمی‌گردد، بلکه به ویژگی مرتبه‌ای وابسته است.
بخش پنجم: تعاملات مرتبه‌ای و وحدت ادبیات
میل و تعامل مرتبه‌ای
موجودات نسبت به یکدیگر میول مرتبه‌ای دارند. حتی سنگ‌ها، مانند مرمر و سنگ‌پا، در مراتب خود متفاوت‌اند. این تفاوت‌های مرتبه‌ای، نظام احسن را عالمی هماهنگ و پویا معرفی می‌کند که در آن، هر موجود به قدر مرتبه خود، با دیگران تعامل دارد.
ادبیات واحد هستی
نظام احسن، با ارائه ادبیاتی واحد، همه هستی را در چارچوب تباعد مرتبه‌ای معنا می‌کند. استعاره شهر و محله، این مفهوم را روشن می‌سازد: همان‌گونه که محله‌ها در یک شهر، در مراتب مختلف اما در وحدت شهری قرار دارند، موجودات نیز در مراتب گوناگون اما در وحدت وجودی نظام احسن جای دارند.
| درنگ: نظام احسن، با ادبیاتی واحد، همه هستی را در چارچوب تباعد مرتبه‌ای معنا کرده و از تباین نوعی پرهیز می‌کند. |
بخش ششم: چشم‌انداز جهانی و چالش‌های محلی
پذیرش جهانی نظام احسن
نظام احسن وجودی، به دلیل تازگی و جامعیت، در جهان مدرن می‌تواند مورد استقبال قرار گیرد. این نظام، با ارائه دیدگاهی نوین و هماهنگ با فهم معاصر، ظرفیت گفتمانی جهانی دارد.
چالش‌های پذیرش محلی
با وجود جذابیت جهانی، پذیرش این نظام در محیط‌های محلی به دلیل محافظه‌کاری فرهنگی ممکن است با کندی مواجه شود. این چالش، ضرورت تبیین دقیق و روشمند این نظام را برجسته می‌سازد.
جمع‌بندی
نظام احسن وجودی، چونان نگینی درخشان در تارک فلسفه و عرفان اسلامی، عالمی یکپارچه، هماهنگ و قانون‌مند را ترسیم می‌کند. در این نظام، وجود یگانه حقیقت هستی است که در ذات حق و ظهورات خلقی جریان دارد. مفاهیم سنتی مانند ماهیت، امکان و کلیات خمس در این نظام جایگاهی ندارند، و همه موجودات، از عصمت تا سنگ، در مراتب ظهوری قرار دارند. شعور، فهم و ادراک، در همه موجودات یکسان اما در مراتب متفاوت است. این نظام، با نفی تباین و تأکید بر تباعد مرتبه‌ای، منطق و فلسفه سنتی را بازسازی کرده و ادبیاتی واحد برای تبیین هستی ارائه می‌دهد. قانون‌مندی، عدالت و آگاهی موجودات، نظام احسن را عالمی پویا و مسئول معرفی می‌کند. امید است این تبیین، گامی در راستای فهم عمیق‌تر این نظام والا باشد.
| با نظارت صادق خادمی |