همان‌گونه که خورشید نور خود را بر همه چیز می‌تاباند، اما سایه در اثر مانع پدید می‌آید، خلقت الهی نیز ذاتاً خیر است، اما شر در اثر نقصان یا سوء اختیار ظهور می‌یابد.

نقش شر در تکامل و قوام موجودات

وجود شر در مخلوقات، مانند شیطان یا شخصیت‌های تاریخی نظیر شمر و حرمله، به تکامل و قوام انسان کمک می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که شر، مانند دشمنی که انسان را آب‌دیده می‌کند، عاملی برای تربیت و تقویت است. بدون مواجهه با سختی‌ها و دشمنان، انسان به کمال و قوت نمی‌رسد.

به‌سان تیغی که در کوره تیز می‌شود، شر نیز انسان را در کوران آزمون‌ها صیقل می‌دهد. این دیدگاه، با مفهوم «تربیت بالشیطان» در فلسفه اسلامی هم‌خوانی دارد، که شیطان را به‌عنوان مخلوقی الهی در خدمت نظام احسن می‌داند.

جمع‌بندی بخش دوم

شر مطلق در مخلوقات وجود ندارد، زیرا شر همواره به خیر وابسته است و بدون خیر نمی‌تواند تحقق یابد. خیر و شر بالذات در مخلوقات منتفی است، زیرا ذات مخلوقات وابسته به حق‌تعالی است. استناد به قرآن کریم و استدلال‌های فلسفی نشان می‌دهد که خلقت الهی ذاتاً خیر است و شر، به‌صورت عرضی و در نسبت با فعل و اختیار ظهور می‌یابد. نقش شر در تکامل انسان، این دیدگاه را تقویت می‌کند که شر در نظام احسن الهی، هدفی حکیمانه دارد.

بخش سوم: خیر غالب بر شر و سبقت رحمت الهی

تفاوت خیر و شر ذاتی و تمام‌الذات

خیر بالذات در مخلوقات وجود ندارد، اما خیر تمام‌الذات، مانند عالم ملکوت، محقق است. در مقابل، شر نه بالذات و نه تمام‌الذات در مخلوقات یافت نمی‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که خیر تمام‌الذات در عالم ملکوت، به دلیل فقدان ماده و اختیار، تماماً خیر است، اما شر تمام‌الذات وجود ندارد، زیرا هر شری به خیر وابسته است.

به‌سان باغی که همه درختانش میوه‌دارند، عالم ملکوت تماماً خیر است، اما عالم شر، مانند بیابانی بی‌آب و علف، در نظام هستی وجود ندارد.

سبقت رحمت الهی بر غضب

سبقت رحمت الهی بر غضب، به دلیل غلبۀ خیر بر شر در مخلوقات است. از آنجا که خیر تمام‌الذات در عالم ملکوت وجود دارد و شر تمام‌الذات وجود ندارد، رحمت الهی بر غضبش پیشی می‌گیرد. این اصل، با حدیث شریف «سبقت رحمتی علی غضبی» هم‌خوانی دارد و نشان‌دهنده حکمت و عدالت الهی در نظام خلقت است.

همان‌گونه که سپیده‌دم پیش از تاریکی شب فرا می‌رسد، رحمت الهی نیز پیش از غضبش در عالم ظهور می‌یابد.

نفی عالم شر در مقابل عالم خیر

عالمی به نام عالم شر وجود ندارد، در حالی که عالم خیر، مانند عالم عقل، ملکوت، و جبروت، در نظام هستی محقق است. استاد فرزانه تأکید دارند که خیر در مراتب عالی وجود غالب است، اما شر، به دلیل وابستگی به خیر، نمی‌تواند به‌صورت مستقل عالمی را تشکیل دهد.

به‌سان رودی که از سرچشمه خیر جاری می‌شود، عالم خیر در مراتب وجود جریان دارد، اما عالم شر، مانند سرابی است که وجودی مستقل ندارد.

تفکیک‌ناپذیری عوالم و مراتب وجود

عوالم وجود، از جبروت تا ناسوت، از یکدیگر تفکیک‌ناپذیرند، اما هر یک مرتبه‌ای خاص با وصفی متمایز دارند. عالم ملکوت، به دلیل فقدان ماده و اختیار، تماماً خیر است، در حالی که عالم ناسوت، به دلیل وجود ماده و اختیار، محل ظهور شر عرضی است. استاد فرزانه تأکید دارند که این عوالم، مانند عقل و نفس در انسان، به‌صورت وحدانی و بدون تفکیک ماهوی در نظر گرفته می‌شوند.

همان‌گونه که عقل و نفس در انسان مراتبی از یک حقیقت واحدند، عوالم وجود نیز مراتبی از حقیقت وجود الهی‌اند که در وحدتی متجلی می‌شوند.

نقش عدالت و حکمت در نفی شر مطلق

حتی آتش جهنم، که ممکن است شر تلقی شود، مقتضای حکمت و عدالت الهی است و نمی‌توان آن را تماماً شر دانست. استاد فرزانه تأکید دارند که آتش جهنم، به دلیل تحقق در چارچوب عدالت الهی، خیر ذاتی دارد، هرچند به‌صورت عرضی شر تلقی شود.

به‌سان پزشکی که با تیغ جراحی زخمی می‌گشاید، آتش جهنم نیز در خدمت عدالت الهی است و خیر ذاتی آن در حکمت الهی نهفته است.

وابستگی شر به خیر در تمامی مخلوقات

هیچ موجودی در عالم نیست که کاملاً فاقد خیر باشد، حتی مخلوقاتی مانند شیطان یا حرمله که شر در آن‌ها غالب است. استاد فرزانه تأکید دارند که هر مخلوقی، به دلیل خلقت الهی، دارای خیرات وجودی است، و شر در این موجودات، به دلیل سوء استفاده از خیرات، مانند علم یا قدرت، پدید می‌آید.

همان‌گونه که گلی در میان خارها می‌روید، خیرات وجودی در میان شرور نیز متجلی می‌شوند، و شر بدون خیر نمی‌تواند وجود داشته باشد.

نقش خیرات در فعل شر

خیرات وجودی، مانند عقل، قدرت، یا حیات، زمینه‌ساز فعل شر در مخلوقات هستند، اما خود این خیرات شر نیستند. برای نمونه، دستی که شر انجام می‌دهد، خود به‌عنوان یک خیر وجودی محسوب می‌شود، اما فعل شر به سوء اختیار صاحب آن بازمی‌گردد.

به‌سان شمشیری که در دست جنگجو خیر است، اما در دست ستمگر شر می‌آفریند، خیرات وجودی نیز در خدمت فعل شر قرار می‌گیرند، اما ذاتاً خیرند.

نفی نوع شر در مخلوقات

نوع شر، مانند نوع انسان یا حیوان، وجود ندارد، زیرا شر ذاتی نیست و تنها به‌صورت عرضی در مخلوقات ظهور می‌یابد. استاد فرزانه تأکید دارند که شر، به‌عنوان اقتضای عرضی برخی مخلوقات، مانند عقرب که نیش زدن اقتضای آن است، ظهور می‌یابد، اما این اقتضا با خیرات همراه است.

همان‌گونه که نوع انسان ناطق است و نه شر، نوع شر نیز در نظام هستی وجود ندارد، زیرا شر وصفی عرضی است و نه ذاتی.

جمع‌بندی بخش سوم

خیر در عالم غالب است، زیرا موجود تماماً شر وجود ندارد، اما موجود تماماً خیر، مانند عالم ملکوت، محقق است. سبقت رحمت الهی بر غضب، نفی عالم شر، و وابستگی شر به خیر، همگی نشان‌دهنده حکمت و عدالت الهی در نظام خلقت‌اند. تفکیک‌ناپذیری عوالم وجود و نقش خیرات در فعل شر، چارچوبی جامع برای فهم نظام احسن الهی ارائه می‌دهند.

نتیجه‌گیری

این نوشتار، با بازخوانی درس‌گفتار شماره ۴۴۶ استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوش در ماهیت خیر و شر در حکمت متعالیه پرداخته و با نقد تقسیم‌بندی ارسطویی، چارچوبی نوین برای فهم این مفاهیم ارائه داده است. خیر مطلق و محض، تنها به ذات حق‌تعالی تعلق دارد، و خیر در مخلوقات، به‌صورت ظهوری و مقید است. شر مطلق وجود ندارد، زیرا شر به خیر وابسته است و بدون خیر نمی‌تواند تحقق یابد. استدلال‌های فلسفی، قرآنی، و تجربی، این دیدگاه را تأیید می‌کنند که خیر در عالم غالب است و شر، به‌صورت عرضی و در نسبت با فعل و اختیار ظهور می‌یابد. نقش شر در تکامل انسان، سبقت رحمت الهی بر غضب، و نفی عالم شر، نشان‌دهنده حکمت و عدالت الهی در نظام احسن است. این تحلیل، نه‌تنها به تبیین فلسفی خیر و شر کمک می‌کند، بلکه راه را برای فهم عمیق‌تر نظام خلقت و جایگاه انسان در آن هموار می‌سازد.

﴿اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ [مطلب حذف شد] : خدایا بر محمد و خاندان محمد درود فرست)