متن درس
عنایت الهی در خلقت: تأملی فلسفی در احکام و حکمت‌های قرآنی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۸۳)
مقدمه: در جست‌وجوی حکمت‌های الهی
فلسفه اسلامی، چونان دریایی ژرف، در پی کشف ظرایف خلقت و لطایف حکمت‌های الهی است. این علم، نه تنها به تبیین احکام ظاهری بسنده نمی‌کند، بلکه در جست‌وجوی معانی باطنی و حکمت‌های نهفته در نظام آفرینش است. استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در درس‌گفتار شماره ۴۸۳، با استناد به آیات کریمه سوره بقره، ضرورتی عظیم را پیش روی حوزه‌های علمیه می‌نهد: لزوم تحقیق و تولید علمی برای استخراج حکمت‌های الهی. این نوشتار، با تأمل در موضوعاتی چون حیض، شیردهی، عده، و موت و حیات، به دنبال بازنمایی این حکمت‌ها است. همانند باغبانی که نهال معرفت را در خاک قرآن کریم می‌کارد، این اثر می‌کوشد تا با پرورش مفاهیم، میوه‌های معرفتی را به جامعه علمی عرضه دارد.
بخش نخست: ضرورت تحقیق در حکمت‌های الهی
اهمیت تولید علمی در حوزه‌های علمیه
شناخت ظرایف مخلوقات و لطایف حکمت‌های الهی، نیازمند تلاشی علمی و نظام‌مند است. حوزه‌های علمیه، که چونان مشعل‌دارانی در مسیر هدایت‌اند، نباید به انتقال صرف دانش‌های پیشین اکتفا کنند. استاد فرزانه تأکید دارند که کارهای علمای پیشین، هرچند ارزشمند، برای پاسخگویی به نیازهای معرفتی امروز کافی نیست. این ناکافی بودن، نه از سر کاستی تلاش پیشینیان، بلکه به دلیل گستردگی و پیچیدگی پرسش‌های نوین است. حوزه‌ها باید چونان کارگاهی پویا، به تولید علم بپردازند و از تکرار و آموزش صرف فاصله گیرند.
درنگ: حوزه‌های علمیه باید از حالت انتقال‌دهنده دانش به مولد علم تحول یابند، تا پاسخگوی نیازهای معرفتی جامعه باشند.
این تحول، نیازمند پروژه‌های علمی مشخص است که با استناد به قرآن کریم، مسیر تحقیق را روشن سازند. استاد فرزانه با اشاره به آیات سوره بقره، حوزه‌ها را به سوی پروژه‌هایی چون بررسی حکمت حیض، شیردهی، عده، و موت و حیات هدایت می‌کنند. این پروژه‌ها، نه تنها به تبیین احکام ظاهری می‌پردازند، بلکه به استخراج حکمت‌های باطنی و کاربردی اهتمام دارند.
نقد نظام آموزشی سنتی
یکی از نقدهای اساسی استاد فرزانه، به نظام آموزشی حوزه‌هاست که گاه به تکرار دروس سطح و خارج محدود می‌شود. طلاب، پس از سال‌ها تحصیل، گاه در برابر پرسش «اکنون چه کنیم؟» سرگردان می‌مانند. این سرگردانی، چونان راهرویی گم‌شده در کوچه‌های تنگ، نشان از فقدان برنامه‌ریزی علمی دارد. حوزه‌ها نباید چونان باشگاهی برای تمرین‌های تکراری باشند، بلکه باید مولد علمی باشند که میوه‌های معرفتی به جامعه عرضه کنند. آموزش صرف، بدون تولید علم، همانند چرخیدن بی‌هدف در دایره‌ای بسته است.
درنگ: آموزش سنتی، بدون تولید علم، حوزه‌ها را از کارایی بازمی‌دارد و طلاب را در چرخه‌ای بی‌ثمر گرفتار می‌سازد.
استاد فرزانه تأکید دارند که هدف حوزه‌ها، نه آماده‌سازی برای مرگ، بلکه تولید علمی است که حیات معرفتی جامعه را تضمین کند. این تولید، نیازمند نگاهی نو به قرآن کریم و استخراج پروژه‌های تحقیقی از آیات آن است.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، بر ضرورت تحول حوزه‌های علمیه از نهادهای آموزشی به مراکز تحقیقاتی تأکید دارد. این تحول، با تولید علم و استخراج حکمت‌های الهی از قرآن کریم ممکن می‌شود. نقد نظام آموزشی سنتی و دعوت به پروژه‌های علمی، نشان از اهتمام استاد فرزانه به پویایی فلسفه اسلامی دارد. حوزه‌ها، چونان آشپزخانه‌ای برای تهیه خوراک معرفتی، باید علمی تولید کنند که منابر و جامعه را تغذیه نماید.
بخش دوم: حکمت حیض و طهارت در قرآن کریم
تبیین آیه 222 سوره بقره
قرآن کریم در آیه 222 سوره بقره می‌فرماید:
وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ ۖ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطْهُرْنَ ۖ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ [مطلب حذف شد] : «و از تو درباره حیض می‌پرسند، بگو: آن زیانی است، پس در [ایام] حیض از زنان کناره‌گیری کنید و تا پاک نشوند به آنها نزدیک نشوید، و چون پاک شدند، از همان‌جا که خدا به شما فرمان داده است به آنها نزدیک شوید. بی‌گمان خدا توبه‌کنندگان و پاکیزگان را دوست دارد»)
این آیه، به حکمت طهارت در حیض اشاره دارد. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که موضوع این آیه، نه صرفاً تولیدمثل، بلکه طهارت است. حیض، به‌عنوان «أَذًى»، نقص یا ناراحتی زیستی است که نیازمند کناره‌گیری (اعتزال) از نزدیکی است. این اعتزال، نه تنها به حفظ پاکیزگی ظاهری، بلکه به ابعاد معنوی و روان‌شناختی نیز اشاره دارد.
درنگ: حکمت حیض در قرآن کریم، فراتر از مسائل تولیدمثل، به طهارت و پاکیزگی معنوی و جسمانی معطوف است.
ابعاد زیستی و روان‌شناختی حیض
استاد فرزانه، با نگاهی عمیق، به ضرورت تحقیق در حکمت حیض اشاره دارند. نزدیکی در ایام حیض ممکن است به آثار منفی جسمانی، مانند مشکلات بهداشتی، و روان‌شناختی، مانند اضطراب یا اختلالات روحی، منجر شود. این آثار، نشان از پیچیدگی نظام خلقت دارد. برای نمونه، رفع حیض از طریق جراحی (مانند برداشتن رحم) ممکن است به کاهش عمر، تغییر مزاج، یا مشکلات اخلاقی منجر شود. این مسائل، نیازمند پروژه‌های تحقیقی است که حکمت الهی در حیض را روشن سازد.
استاد فرزانه نقد می‌کنند که برخی، حیض را صرفاً به مسائل بهداشتی گذشته نسبت می‌دهند و با پیشرفت‌های مدرن، حکمت اعتزال را نفی می‌کنند. اما این ساده‌انگاری، از درک عمق حکمت الهی بازمی‌ماند. حتی با رعایت کامل بهداشت، نزدیکی در ایام حیض ممکن است آثار منفی روان‌شناختی یا جسمانی داشته باشد که حوزه‌ها باید آن را علمی اثبات کنند.
درنگ: حوزه‌های علمیه باید با تحقیق علمی، آثار منفی نزدیکی در ایام حیض را اثبات کنند تا حکمت الهی در این حکم روشن شود.
نقد تساوی‌طلبی و تفاوت‌های زیستی
استاد فرزانه به تفاوت‌های زیستی زن و مرد اشاره دارند و تأکید می‌کنند که تساوی مطلق در همه ابعاد زیستی ممکن نیست. حیض، به‌عنوان یکی از تفاوت‌های بنیادین، بخشی از حکمت الهی در خلقت زن است. تلاش برای رفع این تفاوت (مانند جراحی رحم) ممکن است به اختلالات جسمانی و روانی منجر شود. این دیدگاه، نه تنها به حفظ نظام خلقت تأکید دارد، بلکه حوزه‌ها را به بررسی علمی این حکمت‌ها دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، با تمرکز بر آیه 222 سوره بقره، به حکمت طهارت در حیض می‌پردازد. این حکمت، فراتر از مسائل تولیدمثل، به ابعاد زیستی، روان‌شناختی، و معنوی اشاره دارد. نقد ساده‌انگاری و تساوی‌طلبی، همراه با دعوت به پروژه‌های تحقیقی، نشان از عمق نگاه استاد فرزانه به فلسفه اسلامی دارد. حوزه‌ها باید با استخراج حکمت‌های الهی، از این آیه و احکام مرتبط، به تولید علمی بپردازند که پاسخگوی نیازهای معاصر باشد.
بخش سوم: حکمت حرث بودن زنان
تبیین آیه 223 سوره بقره
قرآن کریم در آیه 223 سوره بقره می‌فرماید:
نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّىٰ شِئْتُمْ ۖ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ [مطلب حذف شد] : «زنان شما کشتزار شمایند، پس به کشتزار خود هرگونه که خواهید درآیید و برای خود [کار نیک] پیش فرستید، و از خدا پروا کنید و بدانید که او را دیدار خواهید کرد، و مؤمنان را مژده ده»)
این آیه، با تشبیه زنان به حرث (کشتزار)، به حکمت‌های الهی در نظام زناشویی اشاره دارد. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که این تشبیه، حاوی معانی عمیق زیستی و اجتماعی است. حکمت حرث بودن، نه تنها به تولیدمثل، بلکه به نظم و تعادل در روابط انسانی اشاره دارد. این آیه، از حوزه‌ها دعوت می‌کند تا با تحقیق علمی، ابعاد این حکمت را روشن سازند.
درنگ: تشبیه زنان به حرث، حامل حکمت‌های الهی است که نیازمند تبیین علمی و فلسفی است.
نقد احکام صوری
استاد فرزانه نقد می‌کنند که بسنده کردن به احکام صوری، بدون استخراج حکمت‌های باطنی، ناکافی است. احکام ظاهری، چونان پوسته‌ای هستند که هسته معرفتی را در خود نهان دارند. حوزه‌ها باید با کندوکاو در این احکام، حکمت‌های الهی را استخراج کنند تا پاسخگوی پرسش‌های جامعه باشند. برای نمونه، حکمت حرث بودن زنان، فراتر از مسائل ظاهری، به نظم اجتماعی و روان‌شناختی اشاره دارد.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، با تمرکز بر آیه 223 سوره بقره، به حکمت حرث بودن زنان می‌پردازد. این حکمت، نشان از عمق نگاه قرآن کریم به نظام زناشویی دارد. نقد احکام صوری و دعوت به تحقیق علمی، حوزه‌ها را به سوی تولید علمی هدایت می‌کند که نه تنها احکام را تبیین، بلکه حکمت‌های نهفته در آنها را آشکار سازد.
بخش چهارم: حکمت شیردهی و نقش والدین
تبیین آیه 233 سوره بقره
قرآن کریم در آیه 233 سوره بقره می‌فرماید:
وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ ۖ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ … وَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ [مطلب حذف شد] : «و مادران، فرزندان خود را دو سال کامل شیر دهند برای کسی که بخواهد شیردهی را تمام کند … و اگر هر دو به توافق و مشورت بخواهند [کودک را] از شیر بازگیرند، گناهی بر آنها نیست»)
این آیه، به حکمت دو سال شیردهی اشاره دارد. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که این مدت، نه تنها به سلامت جسمانی کودک، بلکه به تعادل روانی و اجتماعی والدین نیز معطوف است. شیردهی دوساله، اختیاری است و با مشورت والدین می‌تواند کوتاه‌تر شود، اما این اختیار، نشان از انعطاف حکمت الهی دارد.
درنگ: حکمت دو سال شیردهی، فراتر از تغذیه کودک، به تعادل زیستی و روانی والدین و کودک اشاره دارد.
مقایسه شیردهی انسان و حیوانات
استاد فرزانه پیشنهاد می‌کنند که حوزه‌ها باید پروژه‌ای تحقیقی برای مقایسه شیردهی انسان با حیوانات انجام دهند. این مقایسه، می‌تواند حکمت دو سال شیردهی در انسان را روشن سازد. برخلاف حیوانات، که مدت شیردهی آنها متفاوت است، دو سال شیردهی در انسان حاوی حکمت‌های ویژه‌ای است که به سلامت، حافظه، و رشد کودک مرتبط است. افزایش یا کاهش این مدت، ممکن است به آثار منفی منجر شود.
نقد استاد فرزانه به ساده‌انگاری این حکمت، نشان از عمق نگاه ایشان دارد. برخی گمان می‌کنند که با پیشرفت علم، نیازی به رعایت این مدت نیست، اما قرآن کریم با تأکید بر «حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ»، به حکمت‌های نهفته در این مدت اشاره دارد. حوزه‌ها باید با تحقیق علمی، این حکمت‌ها را اثبات کنند.
نقد کودک‌محوری
استاد فرزانه تأکید دارند که مشورت در شیردهی، نه صرفاً به مصلحت کودک، بلکه به مصلحت والدین نیز معطوف است. این دیدگاه، از کودک‌محوری صرف فاصله می‌گیرد و به جامعیت حکمت الهی توجه دارد. والدین، با مشورت و توافق، می‌توانند مدت شیردهی را تنظیم کنند، اما این تنظیم باید با حکمت الهی هم‌راستا باشد.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، با تمرکز بر آیه 233 سوره بقره، به حکمت شیردهی و نقش والدین می‌پردازد. این حکمت، نه تنها به سلامت کودک، بلکه به تعادل روانی و اجتماعی والدین نیز توجه دارد. دعوت به مقایسه شیردهی انسان و حیوانات، همراه با نقد ساده‌انگاری و کودک‌محوری، نشان از ضرورت تحقیق علمی در این حوزه دارد. حوزه‌ها باید با تولید علم، این حکمت‌ها را برای جامعه روشن سازند.
بخش پنجم: حکمت عده و نظام اجتماعی
تبیین آیه 234 سوره بقره
قرآن کریم در آیه 234 سوره بقره می‌فرماید:
وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا ۖ فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ [مطلب حذف شد] : «و کسانی از شما که می‌میرند و همسرانی بر جای می‌گذارند، [همسرانشان] باید چهار ماه و ده روز انتظار کشند، و چون به پایان مدتشان رسیدند، در آنچه به‌طور شایسته درباره خود کنند گناهی بر شما نیست»)
این آیه، به حکمت عده (چهار ماه و ده روز) اشاره دارد. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که عده، نه تنها به جلوگیری از اختلاط نطفه، بلکه به نظم اجتماعی و روان‌شناختی معطوف است. این حکم، هرچند ممکن است نظام نکاح را مختل کند، اما اسلام به این اختلال تن داده تا حکمت‌های الهی تحقق یابند.
درنگ: حکمت عده، فراتر از مسائل نطفه، به نظم اجتماعی و روان‌شناختی معطوف است و نیازمند تحقیق علمی است.
تفاوت‌های جنسیتی و عده
استاد فرزانه به تفاوت عده در زنان و مردان اشاره دارند. برخلاف مردان، که پس از طلاق می‌توانند فوراً ازدواج کنند، زنان باید عده نگه دارند. این تفاوت، به حکمت‌های زیستی و اجتماعی اشاره دارد. همچنین، عده در ازدواج موقت (صیغه) کوتاه‌تر از ازدواج دائم است، که نشان از رابطه ثبات و مدت عده دارد. این مسائل، نیازمند تحقیق علمی است تا حکمت‌های الهی روشن شوند.
نقد نطفه‌محوری
استاد فرزانه نقد می‌کنند که برخی، حکمت عده را صرفاً به جلوگیری از اختلاط نطفه محدود می‌کنند. اما با پیشرفت روش‌های پیشگیری، این توجیه کافی نیست. عده، حاوی حکمت‌های اجتماعی و روان‌شناختی است که حوزه‌ها باید آنها را استخراج کنند. این حکمت‌ها، به تعادل نظام خانواده و جامعه کمک می‌کنند.
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، با تمرکز بر آیه 234 سوره بقره، به حکمت عده و نقش آن در نظم اجتماعی می‌پردازد. نقد نطفه‌محوری و تأکید بر تفاوت‌های جنسیتی، نشان از جامعیت حکمت الهی دارد. حوزه‌ها باید با تحقیق علمی، این حکمت‌ها را برای جامعه روشن سازند تا پاسخگوی پرسش‌های معاصر باشند.
بخش ششم: موت و حیات در پرتو عرفان
تبیین آیه 243 سوره بقره
قرآن کریم در آیه 243 سوره بقره می‌فرماید:
أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ [مطلب حذف شد] : «آیا به کسانی که از ترس مرگ از دیار خود خارج شدند در حالی که هزاران بودند ننگریستی؟ پس خدا به آنها گفت: بمیرید، سپس زنده‌شان کرد»)
این آیه، به قدرت الهی در موت و حیات اشاره دارد. استاد فرزانه تأکید می‌کنند که موت و حیات، نه تنها به فرایندهای طبیعی، بلکه به ظرفیت‌های عرفانی انسان نیز مرتبط است. عرفا و ائمه، با تمرین و تهذیب نفس، قادر به تجربه موت و حیات اختیاری بوده‌اند.
درنگ: موت و حیات اختیاری، در پرتو تمرین عرفانی، نشان از ظرفیت‌های والای انسانی دارد.
تمرین عرفانی و محک اراده
استاد فرزانه، عرفان را چونان باشگاهی برای تمرینات روحی توصیف می‌کنند. عارف باید اراده خود را در اطاعت و معصیت محک زند. این تمرین، از مراحل ابتدایی مانند خواب و بیداری اختیاری آغاز می‌شود. عارف باید توانایی دعا و استجابت را در خود آزمایش کند تا به مقاماتی چون موت و حیات اختیاری دست یابد. این تمرین، نیازمند تنهایی و تأمل است، مانند باغبانی که در خلوت، نهال معرفت را پرورش می‌دهد.
نقد طبیعت‌محوری
استاد فرزانه نقد می‌کنند که موت و حیات را نباید صرفاً به فرایندهای طبیعی محدود کرد. آیه 243 سوره بقره، با تأکید بر «كُنْ فَيَكُونُ»، به فوریت و قدرت الهی اشاره دارد. این فوریت، فراتر از طبیعت است و عارف باید با تمرین، به این ظرفیت نزدیک شود. نقد دعای بی‌اساس نیز نشان می‌دهد که دعا بدون تمرین عرفانی، بی‌ثمر است.
جمع‌بندی بخش ششم
بخش ششم، با تمرکز بر آیه 243 سوره بقره، به حکمت موت و حیات در پرتو عرفان می‌پردازد. این حکمت، به ظرفیت‌های والای انسانی و قدرت الهی اشاره دارد. تمرین عرفانی، نقد طبیعت‌محوری، و دعوت به محک اراده، نشان از عمق نگاه استاد فرزانه به فلسفه و عرفان اسلامی دارد. حوزه‌ها باید با تحقیق در این موضوعات، حکمت‌های الهی را برای جامعه روشن سازند.
بخش هفتم: نقش حوزه‌ها و منابر در تولید علم
نقد انفعال منابر
استاد فرزانه به ضعف منابر به دلیل فقدان محتوای علمی اشاره دارند. منابر، که چونان تریبون‌هایی برای هدایت جامعه‌اند، گاه به مداحی و محتوای غیرعلمی محدود شده‌اند. این انحراف، نتیجه فقدان خوراک علمی از سوی حوزه‌هاست. جامعه امروز، تشنه دانستنی‌های نوین است و منابر باید با محتوای علمی، این تشنگی را سیراب کنند.
درنگ: منابر باید با خوراک علمی حوزه‌ها تغذیه شوند تا پاسخگوی نیازهای معرفتی جامعه باشند.
الگوی مرحوم مطهری
استاد فرزانه، مرحوم مطهری را الگویی موفق در تولید و اجرای علم معرفی می‌کنند. ایشان، با آثاری چون «داستان راستان»، توانستند جامعه را با محتوای ساده و قابل فهم زنده کنند. اما مباحث پیچیده‌تر ایشان، مانند «عدل الهی»، به دلیل فقدان مجریان توانمند، کمتر مقبولیت عام یافت. این الگو، نشان از ضرورت تولید علم ساده و قابل اجرا دارد.
تشبیه حوزه‌ها به آشپزخانه
استاد فرزانه، حوزه‌ها را به آشپزخانه‌ای تشبیه می‌کنند که خوراک علمی برای منابر و جامعه تهیه می‌کند. منبری، چونان مجری، وظیفه اجرای این خوراک را دارد. این تقسیم وظایف، نشان از ضرورت همکاری حوزه‌ها و منابر در احیای معرفت دینی دارد.
جمع‌بندی بخش هفتم
بخش هفتم، بر نقش حوزه‌ها و منابر در تولید و اجرای علم تأکید دارد. نقد انفعال منابر، الگوی مرحوم مطهری، و تشبیه حوزه‌ها به آشپزخانه، نشان از اهتمام استاد فرزانه به پویایی معرفت دینی دارد. حوزه‌ها باید با تولید علم، منابر را به تریبون‌هایی برای هدایت علمی تبدیل کنند.
نتیجه‌گیری: به سوی فلسفه‌ای پویا و کاربردی
این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به ضرورت احیای نقش تحقیقاتی حوزه‌های علمیه تأکید دارد. فلسفه اسلامی، چونان نهری جاری، باید با استخراج حکمت‌های الهی از آیات قرآن کریم، به علمی پویا و کاربردی تبدیل شود. موضوعاتی چون حیض، شیردهی، عده، و موت و حیات، نه تنها احکام ظاهری، بلکه حکمت‌های ژرف زیستی، اجتماعی، و عرفانی را در خود نهان دارند. حوزه‌ها، با تولید خوراک علمی، می‌توانند منابر و جامعه را از تشنگی معرفتی نجات دهند. این اثر، چونان باغی پربار، میوه‌های معرفتی را به مخاطبان عرضه می‌دارد تا در مسیر شناخت عنایت الهی گام بردارند.
با نظارت صادق خادمی